Վերջին 50 տարիներու ընթացքին Թուրքիոյ բոլոր կառավարութիւններուն համար ճգնաժամ կը նշանակէր Ապրիլ 24 թուականը, քանի որ այդ օր պիտի յիշատակուէին Հայոց ցեղասպանութեան զոհերը, մեղադրանքը ուղղելով Թուրքիոյ պատմութեան հիմնադրութեան շրջանի քաղաքականութիւններուն։ Ամէն տարի մեծ մտահոգութեամբ կը սպասուէր ԱՄՆ նախագահի այդ օրուայ առթիւ յայտարարութիւնը, վախ ու դողով սպասելով թէ յանկարծ ցեղասպանութիւն եզրը գործածէ։
Բայց այդքանը չէր միայն։ Ամէն տարի այդ լարուածութեան պիտի յաջորդէ Մայիս 1-ի ցոյցերուն պատճառած մղձաւանջը։ Կառավարութիւնները 1977-էն ետք յաճախ դիմած են այդ ցոյցերը արգիլելու եղանակին, բայց իրենց դէմ գտած են Մայիս 1-ի, Բանուորներու Համաշխարհային Օրի իր իմաստին վայել կերպով տօնելու ուխտած զանգուածներ։ Մանաւանդ այդ զանգուածները միշտ նպատակադրած են արշաւել քաղաքի կարեւորագոյն կեդրոնը՝ Թաքսիմի Հրապարակը։ Ուրեմն այս տարի անգամ մը եւս ականատես եղանք նոյն պատկերներուն, քանի որ ոստիկանութիւնը օր առաջէն փակած էր Թաքսիմի Հրապարակ ելլող բոլոր ճանապարհները։
Ուրեմն ինչպէս անցեալին, այս տարի ալ անխուսափելի դարձաւ ցուցարարներու եւ զանգուածներու բախումը ոստիկանութեան հետ։ Օրը աւարտեցաւ բերման ենթարկելու բազմահարիւր դէպքերով։
Բայց ինչպէս ըսինք վերի տողերուն, այդքանը չէր միայն։ Մայիս 1-ին կը յաջորդէ Մայիսի 3-ը, որ կ՚իմաստաւորուի ՄԱԿ-ի կողմէ հռչակուած Մամլոյ Ազատութեան օրի հետ։ Ահաւասիկ գլխացաւ մը եւս Թուրքիոյ կառավարութիւններու համար, քանի որ անոնց գործադրած ֆաշիստական քաղաքականութիւններու հետեւանքով երկիրը դարձած է աշխարհի վրայ ամենամեծ թիւով լրագրողներ բանտարկած պետութեան մը։
Պարտինք անգամ մը եւս կրկնել թէ այդքանը չէ միայն։ Վրայ կը հասնի Մայիսի 4-ը, որ խորհրդանշական մեկնակէտն է Տէրսիմի ցեղասպանութեան։ Մենք հայերս որքան ալ նկատած չըլլանք Հայոց ցեղասպանութիւնը միակը չէ այս հողերու վրայ գործուած եղեռնաբնոյթ ոճիրներուն։ 1937 թուականի Մայիսի 4-ին Նախարարաց Խորհուրդը ստորագրեց Տէրսիմի տարածքը հնազադեցնելու ուղղուած որոշումը։ Այստեղ իմաստալից է «հնազանդեցնել» եզրը, քանի որ Տէրսիմի տարածաշրջանը դարեր շարունակ տեւած իր ինքնավարութիւնը կը շարունակէր պահել նաեւ հանրապետութեան շրջանին։
Հիմնարկութենէն 15 տարիներ անց Թուրքիոյ հանարապետութիւնը երկար քննարկումներէ ետք համոզուեցաւ, որ պահը եկած է այդ անկախութիւնը վերացնելու։ Մամուլի միջոցաւ կատարուեցաւ ապատեղեկատուութեան ծառայող յամառ քարոզչութիւն մը, ըստ որու պետութիւնը բռնութեամբ պիտի ընտելացնէր տարածաշրջանի վայրագ բնակչութիւնը։ Կատարուեցաւ երկար քննարկումներով ծրագրուած գործողութիւնը, որու հետեւանքով ամբողջ ժողովուրդ մը զոհը դարձաւ ատելութեամբ լցուած խուժանին, որ կը կրէր զինուորի համազգեստ։
Արդիւնքը սոսկալի էր եւ զանազան երեւոյթներով կը նմանէր 20 տարի առաջ հայոց դէմ կատարուածներուն։
Կրկին յիշենք այս յօդուածի բնաբանը դարձած նախադասութիւնը՝ «Այդ քանը չէր միայն»։ Ահա կը թեւակոխենք Մայիսի 6-ը, որ ընկերային յիշողութեան մէջ դրոշմուած է երեք անմեղներու կախաղան ելլալու պատկերով։ Տենիզ Կեզմիշ, Եուսուֆ Ասլան եւ Հիւսէյին Ինան կը մեղադրուէին պետութեան կարգ ու կանոնը, վերացնելու, գործող մահմանադրութիւնը անգործունակ դարձնելու ամբաստանութեամբ։
Եթէ այս բոլորը կը վերաբերին Մայիսի առաջին օրերուն, վերջին օրերն ալ մեկնակէտը հանդիսացան «Կէզի» զբօսայգիի փառահեղ դիմադրութեան։
Ըստ երեւոյթի Թուրքիոյ կառավարութիւնները տակաւին երկար տարիներ պիտի տանջուին Մայիս ամսու գալուստով, քանի որ բազում են իրենց մեղքերը, որոնց քաւութեան համար մինչեւ օրս շարունակած են անպատիժ մնալ։
