– Ճիշդ է, աշխատասիրութիւնս կարելի է գոյներու նուիրուած առաջին հայերէն գիտական աշխատանքը նկատել։
– Եւ շատ ճաշակաւոր աշխատնաք պարոն Պապէսեան։ Կը տեսնեմ, թէ ինչպէս ամէն գիտական հրատարակութիւն, նոյնպէս ալ ձեր «գունախօսութիւնը» կը սկսի «գոյն» բառի սահմանումով։
– Այո, նախաբանի մէջ ներառեցի հետեւեալ սահմանումը. «Գոյնը աչքի վրայ արտադրուած մասնաւոր տպաւորութիւնն է, զոր դէպի մարմիններ լուսաւոր ճառագայթներու ցոլացումէն յառաջ կու գայ»։
1909-ին Մարզուան քաղաքի «Ներսօ եւ Սրապեան» տպարանէն լոյս տեսաւ բնական գիտութիւններու ուսուցիչ Յովհաննէս Պապէսեանի «Եօթը Գոյներ»գիրքը։ Աշխատասիրութիւնը նուիրուած է գոյներու ծագման, դասաւորման, ինչպէս նաեւ՝ անոնց անուանակոչումին։ Պապէսեանին կը հանդիպիմ Սիմ-Հաճի գիւղի իր աշխատասենեակին մէջ։ Յարգելի ընթերցող, կատարածս մտաւոր, կամ՝ երեւակայական ճանապարհորդութիւն մըն է։ Հաճելի է նոյնիսկ Պապէսեանի նման հեղինակաւոր անձնաւորութեան մը հետ գոյներու եւ մանաւանդ անոնցմէ ամենէն արքայականին՝ լազուրաթի մասին զրուցելու գաղափարը։
Իր գրասեղանին վրայ Պապէսեանը ունի գիտական գործիքներ, օպսիտիանի, տուֆի եւ այլ քարերու մանր բեկորներ, նամակներու պահարաններ, կաթնուկի նորաբողբոջ տերեւներու փունջ մը եւ Ամասիոյ «Ապառաժ» ամսաթերթի նոր թիւը, որ նոյնպէս տպուած է Ներսօ-Սրապեան տպարանի մէջ։ Ամենէն ուշագրաւը, սակայն, Պապէսեանի հարուստ գրադարանն է, ուր քիչ չեն նաեւ բնագիտութեան նուիրուած եւրոպական գործեր։
– Կը շնորհաւորեմ պարոն Պապէսեան, յաջողած էք ձեր գիրքին գունատիպ հրատարակութեան մը տեսքը տալ։
– Իւրաքանչիւր գոյնի համար փոքր տուփիկ մը գծագրեցինք ապա զանոնք մէկ-մէկ ձեռքով ներկեցինք, ներառեալ՝ ոսկեգոյնը եւ արծաթագոյնը։
– Գեղեցիկ է տեսնել, թէ վերջին էջի վրայ նոյնիսկ առաջարկած էք գոյներու հայեցի անուանակոչումներ։
– Բառացանկ մը անհրաժեշտ էր...։ Կան գոյներ, որոնք բոյսի, ծաղիկի, պտուղի կամ մետաղի մը անունով կը կոչենք, ինչպէս՝ զմրուխտագոյն, արենագոյն, կեռասագոյն, երկնագոյն, սաթագոյն, ծիրանագոյն, պղնձագոյն եւ այլն։
– Եւ կայ անոնց ազնուագոյնը՝ լազուարթը։
– Այո, ամէնէն արքունավայելը, ան, որ կը զարդարէ փարաւոն Թութանխամունի եւ թագուհի Կղէոպատրայի կոպերը։ Լազուարթը ակնածանքով կը գործածէին Վերածնունդի մեծագոյն գեղանկարիչները, զայն վերապահած ըլլալով նկարի կեդրոնական տիպարի՝ մասնաւորապէս Մարիամ Աստուածածնի, ինչպէս նաեւ հրեշտակներու տարազները գունաւորելու համար։
– Իսկ հայկական մատենագրութիւնը կը յիշէ, թէ «լազուարթ» բառի հին ձեւերն էին լաժուարդ, լազուրդ, լաջուարդ, լաճվարտ եւ լաճուարդ։ Ըստ ստուգաբանութեան - եւ հանգաբանութեան -, անոր աղբիւրն է գոճազմ քարի «Սարէ Սանկ» կոչուած հանքը։ Այդ հանքը կը գտնուի Աֆղանիստանի Բադախշան նահանգին մէջ։ Մեր բառը պարսկերէնէ փոխառութիւն է, բունը՝ lazvard, թէ՛ հանքավայրը եւ թէ՝ գոճազմ քարը։ Այս երկնագոյն թանկագին քարը իր անունի հետ տարածուեցաւ ու դարձաւ համաշխարհային։ Հնդկաստանի մէջ՝ lajavarta, rajavarta, արաբներու համար քարը՝ lajvard կամ lazvard, գոյնը՝ lajvardi, ստորին լատիներէնի մէջ քարը՝ lazurum, lazurius կամ lazur, իսկ գոյնը՝ azurrum, azura, բիւզանդական յունարէնը λαζούριον- լազուրիոն, Իտալիոյ մէջ քարը՝ lapislazzolo, գոյնը azurro, չեխերէն եւ լեհերէն lazur, վրացերէն ლაჟვარდი- lažvardi, կամ՝ ლაჟვარდოვანი- lažvardovani, ռումաներէն եւ ֆրանսերէն՝ azur։
- Եւ անշուշտ, Ֆրանսայի Cote d՛Azur յայտնի ծովափը...։ Գոճազմ քարը ունի խորունկ կապոյտ երանգ, ոսկեգոյն աչքառու բիծեր եւ սպիտակ մանր երակներ։ Ան առաջին քարերէն է, որ գործածուած է արքունի ոսկերչութեան մէջ։ Մարդիկ նոյնիսկ հաւատացեր են, թէ անիկա ունի «խորհրդաւոր ուժեր»։ Ուշ միջնադարու եւրոպացի գեղանկարիչները զայն աղալով յաջողեցան ձեռք բերել խիստ հազուագիւտ «ultramarine» ներկափոշին։ Մենք զայն կրնանք անուանել՝ «անդրծովեայ»։
- Լազուարթը ներշնչեց նաեւ հայ բանաստեղծը... «Կը շարժին սէրվիք (նոճի ծառը) լազուարդ երկնից մէջ կանգնած»։ Տիրան Չրաքեանի «Նոճաստան» գիրքին մէջ կը հնչեն այս խօսքերը։
- Պոլիսէն պատուիրեցի այդ երիտասարդ տաղանդի նորատիպ ժողոուածուն։ Շուտով կը հասնի ու կը հարստացնէ գրադարանս։
- Հայկական գրականութեան խորութիւններու մէջ պարոն Պապէսեան, մեր աչքերը կը շարունակեն շլացնեն լազուարթին փայլը ունեցող խօսքեր. «Անյայտ ծովերի լազուարթ ափերում / Լուսեղէն մի բախտ միշտ կանչում է ինձե, Աւետիք Իսահակեան, «Սենեակս [...] նոճիներու, սեւամած անտառներու ու անոնցմէ անդին լազուարթ ծովուն եւ նեղուցի մը կ՛իշխէ», Տիգրան Չէօկիւրեան, «Եւ ամէն մէկ հպումիդ հոգի՜ս էր որ ինկաւ լազուարթ ձեռքիդ տակ» եւ «Լազուարթ ժամեր լուսնի», Միսաք Մեծարենց։ Իսկ ձեր սիրած Տիրան Չրաքեանի քնարին կը պատկանին լազուարթով ներկուած ընտիր արտայայտութիւններ. «Լաժուարթ արշալոյս», «Լաժուարթ ստուերներ», «Նոճեաց լաժուարթ խաւար», «Ահա լուսինը կը ծագի լաժուարթ գիշերին մէջ», «Ո՜, նոճիներ, լաժուարթ վերջալոյսին մէջ բարձրացած»։ (Իսկ այս զրոյցէն եօթը տասնամեակ յետոյ դարձեալ Պոլսոյ մէջ բանաստեղծ Իգնա Սարըասլանը պիտի գրէր հետեւեալ տողիկը. «Կորսուեցայ գիշերուան լազուարթ մթութեան մէջ»)
– Ձեր գիրքի վերջին էջի վրայ կայ… սեւը։
– Ճշմարտութիւնը, յարգելի հիւրս, սեւը գոյն չէ, այլ՝ գոյներու բացակայութիւնը, ինչպէս որ մութը բացակայութիւնն է լոյսի։
– Գիրքի պատրաստութեան ընթացքին, զգալի է, թէ նկատի առած էք հայ աշակերտութիւնը։
– Աշխատասիրութիւնս կը նուիրեմ նոր սերունդի դաստիարակութեան։ Միամեայ յեղափոխութիւնը լուսաւոր ապագայ մը կը խոստանայ կայսրութեան բոլոր ազգերուն, մանաւանդ հայ ազգին։ Ազատութեան մթնոլորտ մը կայ Պոլիսէն մինչեւ Հայկական Նահանգներ։ Հետեւաբար, հայեցի կրթութիւնը նոր թափ մը պիտի առնէ, կասկած չունիմ։ Սիմ-Հաճի գիւղի մէջ կան Պարթեւեան արական եւ Հռիփսիմեան իգական դպրոցները։ Անոնց աշակերնտերը անկասկած կ՛օգտուին գիրքէս։ Իսկ մօտ օրէն կը մէկնիմ Եւդոկիա։ «Եօթը գոյներ»ը ծրագրած եմ տրամադրել այդ քաղաքի հինգ վարժարաններուն. Վարդանեանին, Վարդուհեանին, Ս. Աստուածածինին, Ս. Երրորդութեան եւ Ս. Գէորգին։ Հայ մտաւորականութիւնը նոր եռանդով սկսած է աշխատելու ու երկիրը յառաջ տանելու։ Բոլորս համոզուած ենք, թէ գիտութիւնը ազատութիւն է։
– Ճիշդ է, գիտութիւնը ազատութիւն է եւ խաղաղութիւն է լազուարթ երկնքի տակ։
