Մեծ հաւանականութեամբ հայոց լեզուի ամենէն համարձակ բառերէն մէկն է «լաստ»։ Փոքրակազմ այս գոյականը -հազիւ չորս տառ-, իր ծնած օրէն ունեցաւ մեծ հեռանկարներ-ու հասաւ անոնց։ Առաւելաբար, երկարակեացութեան աչքառու օրինակ մըն է ան։ Այս համեստ միավանկը, որ ժամանակավրէպ պէտք էր որ ըլլար ու միայն պատմաբաններն ու հնագէտները պէտք էր որ հետաքրքրէր, յաջողեցաւ նոր պաշտօններ ընդունիլ ու մնալ այժմէական։
«Լաստ» բառի ոդիսականին ծանօթանալէն առաջ, նախ յիշենք, թէ ան կոճղերէ կամ տիկերէ կազմուած ծովային փոխադրամիջոց է, -նաւակներուն ամենէն նախնականը։ Եւ ըստ լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեանի, բնիկ հայկական բառ է։ Ունի հին արմատ՝ «լազտա»։ Բուն իմաստն է «փայտ, կոճղ»։ Լիթուաներէն «լազտա» բառը կը նշանակէ «փայտի կտոր, ձող, գաւազան կամ լախտ», իսկ լէթոներէն՝ «ընտանի կաղնիի թուփ»։
«Լաստ»ը չուզեց մնալ փայտ։ Աճեցաւ։ Իմաստի զարգացում ունեցաւ. «տափակ նաւ», «նաւու ողնահար», «մահիճի տախտակ»... Դարձաւ «լաստափայտ» (նաւ, Նոյան Տապան) ու խարսխեց Ս. Գիրքի հայերէն թարգմանութեան մէջ. «Քանզի եւ ՛ի սկզբանէ ՛ի կորնչել սկայիցն ամբարտաւանից, յոյս աշխարհի ՛ի լաստափայտն ապաւինեալ, եթող աշխարհի զաւակ լինելոյ՝ քո ձեռամբդ նաւապետեալ»։
Ապա եկաւ «լաստել» բայը, կառուցել, պատրաստել, հանդերձել, կազմել։ Հակառակ անոր, որ արմատախիլ եղած էր ու կացինահար, շարունակեց ճիւղաւորուիլ։ Ծնունդ տուաւ բազմաթիւ բարդ եւ ածանց բառերու, ինչպէս՝ «լաստիլ» բռնակալել, տեղ մը հաստատուիլ, «լաստել» -փոխաբերական իմաստով- երկիր մը բռնել եւ հոն տարածուիլ, «լաստակոտոր առնել» կազմուածքը քայքայել, «պատուաստալաստ» իրարու կցուած, «լաստենի» ճախարակներ եւ լաստեր շինելու յարմար ծառ մը, «դադարք լաստի» նաւահանգիստ։ Աւելի նոր բառեր են. լաստագործ, լաստախաղաց, լաստակ, լաստակել, լաստակերտ, լաստաձեւ, լաստանաւ, լաստավար։
Ջրառատ է Հայկական Լեռնաշխարհը։ Ուստի, զարմանալի չէ որ «լաստ» բառը լաւ հասակ նետեց իր բնաշխարհին մէջ ու ծովագնացութեան նշանակելի պատմութիւն մը ունեցաւ։ Այդ պատմութեան ծանօթանալու համար, պէտք է դիմել մասնագէտներու՝ Երեւանի Պետական Համալսարանէն ներս գործող ԱՅԱՍ ծովային հետազօտութիւններու ակումբին։ Ըստ անոնց, Սեւանայ լիճի վրայ անյիշելի ժամանակներէն ձկնորսութեան եւ ապրանքներու փոխադրութեան համար կը գործածուէին լաստեր։ Ք.Ա. 8-րդ դարու ասորական սեպաձեւ արձանագրութիւն մը կը հաստատէ, թէ ուրարտացիներու լաստեր նաւարկած են վերին Տիգրիս գետի վրայ։ Հերոդոտոսը կը պատմէ, թէ հայ վաճառականներ լաստերով կը հասնէին Բաբելոն, իրենց ապրանքը, -ինչպէս նաեւ լաստի փայտերն ու կաշիները- կը վաճառէին հոն ու էշերով կը վերադառնային Հայաստան։ Այդ լաստերուն ամուր կապերով միացուած կ՚ըլլային տիկեր՝ այծի կամ ոչխարի մորթէ փչուած պարկեր։ Փոքր լաստերը կ՚ունենային 15-20 տիկ։ Այդ լաստերը մինչեւ նոր ժամանակներ գործածուեցան Տիգրիսի, Եփրատի եւ Արածանիի վրայ։
«Լաստ» բառը նաեւ ճամբորդեց դէպի հիւսիս, -հակառակ անոր որ Եփրատն ու Տիգրիսը դէպի հարաւ կը հոսին, իսկ Արածանին՝ դէպի արեւմուտք- դարձաւ «լաստի» (ლასტი) ու սկսաւ նաւարկել վրացիներու լեզուին մէջ, Կուր գետի վրայ։
Ներկայ դարուն, լաստը զգաց, թէ այլեւս մարդիկ պէտք չունին իրեն։ Բայց ան, -հնարամիտ բառ- գտաւ բոլորովին նոր գործածութիւն ու դարձաւ... «փչովի լաստ», ան որ աւազան կամ ծով մտած երեխաներուն թեւերէն կ՚անցնեն, մինչեւ որ լողալ սորվին։ Չկարծէք, թէ նուաստացուցիչ դիրք մըն է ասիկա, այսինքն ահեղաձայն Եփրատէն ելլել ու ծանծաղ լողաւազան մտնել։ (Գոյատեւման համար երբեմն պէտք է նսեմանալ եւ համեստանալ)։
«Լաստ»ը, որ այժմ դարձած է երեխաներու խաղալիք, ունեցաւ իր փառքի օրերը։ 1947 թուականին կատարեց իր ամենաերկար նաւուղղութիւնը. 6900 քմ.։ Նախնական միջոցներով շինուած լաստը, նորվէկիացի երկրախոյզ եւ հեղինակ Թոր Հէյէրտալի ղեկավարութեամբ առագաստ բացաւ Խաղաղական Ովկիանոսի վրայ, արկածախնդրութիւն մը, որ տեւեց 101 օր։ Անուն իսկ տուին այդ լաստին. «Քոն-Թիքի»։ «Քոն-Թիքի»ն դարձաւ վէպ, շարժանկար, նաեւ մրցանակակիր վաւերագրական մը։
Բայց լաստին ամենէն զգայուն ուղեւորութիւնները տեղի ունեցան հայկական գրականութեան խաղաղութեան մէջ։ Նախ ականջ տանք Միսաք Մեծարենցի «Տուր ինծի, Տէ՛ր» բանաստեղծութեան.
«Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
Զայն ընդգրկած իտէալին ըլլամ սրսկան.
Զայն լաստ ըրած ես Լոյսերու նաւո՜րդն ըլլամ»։
Նիկողոս Սարաֆեանի գրչին տակ ան վերածուեցաւ գրական յուզիչ պատկերի։ Ահա «Աշնան Գիշեր» բանաստեղծութիւնը.
«Կ՚իջնէ անձրեւը աշնան՝ տանիքն ի վար, պատն ի վար,
Մայթերն ի վար ամայի, լաստերու պէս հողմավար»։
Լաստը իր ողբերգական ապրումները ունեցաւ Լ. Շանթի «Հին Աստուածներ»ուն մէջ ու դարձաւ Աբեղան աշխարհիկ սիրոյ կապող երազային կամուրջ մը.
ԱԲԵՂԱՆ – Լաստը… լաստը։
ԿՈՅՐ ՎԱՆԱԿԱՆԸ – Մոռացիր, մոռացիր այդ լաստը, Աբեղա։ Մոռացիր քեզի աշխարհին կապող այդ երերուն կամուրջը, մոռացիր այդ իրարու կապած երկու գերանի կտորը…
ԱԲԵՂԱՆ – Իրարու կապուած… այո… իրարու կապուած։
Իսկ Մուրացանի «Գեւորգ Մարզպետունի» պատմավէպին մէջ, Սեւանայ կղզին ամրացած Աշոտ Երկաթ արքան լաստանաւով կը մօտենայ ափին, նետաձգութեամբ յանկարծ կը յարձակի արաբներուն վրայ ու պարտութեան կը մատնէ զանոնք։ «Լաստ» բառը 45 անգամ գործածուած է վէպին մէջ, ինչպէս՝ «Այդտեղ լաստագործ եգերացիք ուռենու դալար ոստերից հիւսած լախտերով կապկպում, միացնում էին այդ գերանները եւ նրանցից մեծամեծ լաստեր կազմելով՝ գետն իջեցնում։ Երբ լաստերի թիւը մի քանի տասնեակների հասաւ, լաստավարներն սկսան միացնել այդ բոլորը պարաններով եւ հետզհետէ դէպի հանդիպակաց ափը մղել։ Այսպիսով լաստ լաստի միացնելով եւ ամէնը միասին գետափի վրայ ցցած բիրերին կապելով՝ կազմեցին մի ապահով կամուրջ...»
Լաստը, որ փոթորկալից ծովերու մէջ նաւաբեկ նաւաստիներու փրկութեան վերջին յոյսն էր, չէր կրնար վրիպիլ ծովանկարիչ Այվազովսկիի հայեացքէն։ Ուստի, 1886-ին մեծ վարպետի վրձինին տակ վերածուեցաւ իւղանկարի մը. «Լաստ Հաւաքողները» («Նաւաբեկութենէն Փրկուողները»)։
Լաստը փրկութիւն է։ Եւ մերօրեայ մտաւորականութիւնը, փոթորկալից աշխարհի վտանգներուն դիմաց, աւելի յաճախ սկսած է դիմել «լաստ»ին ու անոր տալ վերջին, պատուաւոր պաշտօն մը. Ազգային եւ Հոգեւոր Փրկութիւն։ Մամուլի մէջ կը տեսնենք սուրիահայութեան արտագաղթի առիթով գրի առնուած յօդուած մը՝ ուշագրաւ խորագիրով. «Գանատան՝ փրկութեան լաստ, կամ՝ աւազախրում» (հեղ.՝ Ժան Հալլաճեան)։ Իսկ յունահայոց առաջնորդ Տ. Խորէն Եպսկ. Տողրամաճեանի յիսնամեակին առթիւ գրուած յօդուած մը (հեղ.՝ Սագօ Արեան) մեզի կը յիշեցնէ, թէ ինչպէս «լաստ»ը լողաց աշխարհի եօթը ջուրերը ու կարօտով վերադարձաւ հայրենիք. «Ու ինք Տողրամաճեան Եպիսկոպոսը. լաւ գիտէ, որ առանց այսօրուան Հայաստանին, անհեթեթ են մեր բոլոր պայքարները։ Այս հողին վրայ աճող եկեղեցին կոչուած է դառնալ մեր փրկութեան իսկական լաստը»։
