Շաբաթ մը առաջ, յարգելի ընթերցող, ձեզի ներկայացեր էի «լար» բառով ու զարկեր էի անոր դասական թելերը։ Տեսեր էինք, թէ «լար» բառի արեւմտեան ծայրը, միջազգային ճամապարհի մը նման, կ՛երկարէր դէպի Յունաստան, ապա մինչեւ Լատիում, լատինական լեզուի հայրենիքը, իսկ հիւսիսական ծայրը կը հասնէր մինչեւ Վրաստան։ Յիշուած երկիրներու մէջ բառը կը դառնար εύληρα- էվլիրա, lōrum, ლარი- լարի։
Ինչո՞ւ յարմար տեսեր էի այդ միավանկի մասին խօսիլ։ Բազմաթիւ են պատճառները։ Նախ՝ մոլար են օրերը, լարուած է Արցախը, լարուած են Հայաստանի սահմանները, վար առեր ենք մեր «աղեղն ու լարը», իսկ ամենէն վատը, հայկական քնարի քաղցր լարերը դադրած են հնչելէ, հայրենիքի քաղաքական վիճակն ալ է լարուած։ Ուստի այսօր, կ՛առաջարկեմ անգամ մը եւս ճեմել «լար»ի վրայ, ինչպէս կ՛ընէ վարպետ լարախաղաց մը, ու հնչեցնել անոր քնարական թելերը։
«Լար» բառը, յարգելի ընթերցող, հայ ազգի անուանադիր նախահայր Հայկ Նահապետի ձեռքով դարձաւ ռազմական ոյժ։ Հայկն էր, որ շինեց լայնալիճ աղեղ, քաշեց անոր լարը, իր եռաթեւ նետը արձակեց իր թիրախին։ «Լար»ը հայուն շնորհեց ազատութիւն։ Այդ օրերուն բարձր էին ազգի մարտական ոյժերը։ Մեր նախնիները հայրենիք կը պահէին պռկած իրենց «աղեղն ու լարը» ու հպատութեամբ կը գործածէին «լար աղեղան» արտայայտութիւնը։ Այդ օրերու շունչը եւ ոգին նկարագրելու համար հնարեցի եւ կ՚առաջարկեմ գործածել երեք նոր բառեր. «ռազմալար», «մարտալար», «հերոսալար»։ Իսկ 19-րդ դարու երկրորդ կէսին մենք փռնեցինք՝ նուագի լարը։ Այս յօդուածի մէջ կը լսենք այէ «լար»ի քաղցր թրթռացումները ու կը թափանցենք հայ քերթողի հոգիի եւ սրտի նուիրական զգացմունքներուն։
Սիրային զգացմունքներու ամենէն ընտիր արտայայտութիւնները կը պատկանին պոլսահայ բանաստեղծ Տիրան Չրաքեանին, ուղղուած՝ Իռենային, իր օտարուհի տիկնոջ. «Էութենէս պատառներ կը բրդին զքեզ կազմելու, զքեզ աւարտելու համար. ինձմէ սպառելով կտրուած լար մը քու դաշնակութեանդ մէջ զմայլելի շեշտ մը կ՚աւելցնէ... Ահա նորէն կ’անցնի, փառաբանող, յաւիտենապէս մեռնող մրմունջը։ Կարծես թէ ինձմէ կ’ելլէ. խոկուն անաշխարհային սարսուռ. իմ տրտմութենէս, իմ լարերուս խորհրդազգածութենէն կը հառաչուի... Ո՚վ իմ Իռենաս…»։
«Լար» բառի հնչիւններու մէջ տեսնել գեղեցիկը եւ գեղեցկուհին... Ահա գեղապաշտ գրիչներու մշտադալար պտուղը... «Աղջկան կարմրալար թանձրաշուրթն բերան», Արփիար Արփիարեան, «Սաթենիկ մտիկ կ՚ընէր առանց հետեւելու խօսակցութեան, կարծես քաղցր եւ տխուր լար մը, միակ լար մը կը հնչէր իր հոգւոյն մէջ», Զապէլ Եսայեան։ Երուանդ Սրմաքէշխանլեանը, որ իրապաշտ էր, «Լուացարարուհին» պատմուածքի մէջ նկարագրեց, թէ ինչպէս հնամաշ լարէ մը կախուած էր անոր կեանքը. «Սուրբիկ մինչեւ մութը կը լուար, եւ յետոյ, պարտէզին մէջ լարած հին փտտուկ չուաններուն վրայ կը փռէր շապիկներն ու թաշկինակները»։ Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը «լար» բառը գործածեց մանկահասակ ննջեցեալներու լուռ տեսքը նկարագրելու համար. «Ա՛յ լար կարմիր շրթունք վարդեգոյն, / Թառամեալ գոյնդ եւ քայքայեցար»։ Իսկ ի՞նչ հնչիւն ունէր Դանիէլ Վարուժանի լարը։ Կը պատասխանէ Յ. Ճ. Սիրունին, որ կը խօսի գրական ասուլիսի մը մէջ. «Օրիորդներ, տիկիններ եւ պարոններ, Դէմքը՝ զոր այսօր պիտի ներկայացնեմ ձեզի, [...] նոր մըն է, եւ եթէ կ՚ուզէք, նորագոյն մըն է այդ բանաստեղծը, որուն քնարը դեռ հազիւ թէ տասնեակ մը տարի թրթռացեր է։ Եւ սակայն իր երգերը այնքան գրաւիչ են եղեր եւ իր քնարը այնքան բազմալար... Իր քնարը միակողմանի չէ ուրիշներուն պէս, եւ Վարուժան ամէն լար կը թրթռացնէ միեւնոյն յաջողութեամբ»։ Մինչ Վարուժանը, Վարդգէս Ահարոնեանին ուղղած նամակին մէջ բացատրեց, թէ ինչո՛ւ 1904-1907 թուականներուն, ուսանողական տարիներուն, հեռաւոր Պէլճիկայի Կանտ քաղաքի մէջ տառապեցաւ շատ. «Հայութիւնը կու լար եւ կը մռնչէր իմ մէջս, եւ երգերս դուրս կու գային օտար երկնքի տակ՝ կարօտի լարովը միայն կապուած մեր երկրի հողին եւ մարդուն հետ»։
«Լար» բառի մէջ Աւետիս Ահարոնեան լսեց խոր անտառը, «Անտառի խորքում առանց քնարի մի լար է հեծծում», Աւետիք Իսահակեանը՝ մարալ մը, «Աղբիւրի մէջ մի մարալ, / Շուքն էր տեսել եղնիկին, / Ու ման կու գար միալար, / Մուրիկ, մուրիկ եղնիկին», Լեւոն Շանթը՝ ալեհեր հանիի կէսգիշերային հէքիաթը ունկնդրող քոյր-եղբօր ուշադրութիւնը, «Ու պարզ կը յիշէ… Գիշեր է խորին. / իրենք քոյր-եղբայր լարումով անհուն / լռիկ պաշարած ալեհեր հանին՝ / կ՚ունկնդրեն անոր վէպերն հմայուն»։
Անցան այդ օրերը, Պոլսոյ մէջ ծնունդ առին նոր սերունդներ, նոր քնարներ։ Մէկը Զահրատն էր, պոլսահայ բանաստեղծութեան արդիական լարը։ Ան յոյս յայտնեց, որ այլեւս չպակսին ժպիտով լարերը. «Մեր նօսրացած անտառներէն այլեւս ծառ չպակսի / Կէս մութ կէս լոյս մեր օրերէն ոչ երգ ոչ պար չպակսի... / Մեր թրթռուն բարիին սագէն ժպտաձայն լար չպակսի»։ Գրական երկու մէջբերումով ձեզի ներկայացնեմ նաեւ «լար»ով շինուած բարդ բառերու ամենէն հազուագիւտը՝ «Աստուածալար»։ Ալեքսանդր Փանոսեանն է առաջինի հեղինակը. «Այս մեծ աշխարհ է մի քնար Աստուածալար», իսկ երկրորդը 1888-ին լոյս տեսեր է «Բիւրակն» հանդէսի մէջ, «Նոցա ձեռքը ոսկի քնար Աստուածալար», ստորագրութիւն՝ «Մ. Մ. Լուսիկեան, Տիվրիկ»։
«Լար» բառը հնչեց նաեւ հայկական գիրքերու անուններու մէջ։ Յիշենք Պոլսոյ, Թիֆլիսի, Երեւանի, Հալպէի մէջ լոյս տեսած քանի մը անուն. «Արոյրէ Լարը», «Առանց Լարերի», «Տանջանքի Լարեր», «Հարազատ Լարեր»։ Լար մըն ալ հնչեց Պաքու քաղաքի՝ հայկական քնարական լարի արեւելեան ծայրամասի մէջ։ Վանի մէջ աշխարհ եկած, ծննդավայրի Երեմեան, Պոլսոյ Կեդրոնականի եւ Փարիզի Սորպոն համալսարանի մէջ ուսում առած, Ղրիմի, Թիֆլիսի, Իրաքի եւ Պարսկաստանի հայկական թերթերու եւ վարժարաններու մէջ պաշտօնավարած Ազատ Վշտունիի 1915 թուակնին լոյս տեսած բանաստեղծութիւններու առաջին ժողոուածուն էր ան՝ «Սրտիս Լարերէն»։ Բառը Խորհրդային Հայաստանի մէջ ճարտարագիտական զարգացումներուն քայլ յարմարցնելով յայտնուեցաւ նաեւ բազմաթիւ գիտական հրատարակութիւններու մէջ. «Նախապէս լարուած երկաթ-բետոն պատրաստելու տեխնոլոգիան», «Բարձր լարումների տեխնիկայի լաբորատոր աշխատանքների ձեռնարկ», «Հոսանքների եւ լարումների չափումը»։ Բայց մենք վերադառնանք բառի երաժշտական հնչիւններուն. «Դու սիրուն մեծանուն, հանճարն ես երգիս, / Հոգեշար, ոսկելար քնարն ես ձեռքիս», Գուսան Հաւասի, «Իմ քյամանչան սիրոյ ճամփիդ եմ լարել», Գուսան Աշոտ, «Դու իմ մուսան ես, առանց քեզի / Երգել չեմ կարող. / Սրտիս տաւիղը / Բացի քեզնից / Էլ չունիմ լարող», Գուսան Շերամ, «Գուսան եմ, ես զարկում եմ սրտիս սազի լարերին», Աշոտ Գրաշի։ Աշոտ Գրաշիի «Անոյշ Հայաստան» երգն է, որ դեռ կը թրթռայ մեր ականջներու մէջ.
Դու ծառաստան ես, ես ծառ գարունքիդ,
Նուագարան ես, ես լար գարունքիդ,
Նոր երգարան ես, ես բառ գարունքիդ.
Հազար մի երգից անոյշ Հայաստանե։
Դուք այժմ կ՚ուզէք լսել, թէ ինչո՛ւ է «լար» բառը այնքան, ինչպէս ըսեմ՝ «հայալար» (յուսամ այս նոր բառն ալ գործածութիւն գտնէ)։ Այսօր, յարգելի ընթերցող ձեզի հրաժեշտ տամ մէջբերելով Եղիշէ Չարենցի պատասխան-երկտողով.
Ես իմ անոյշ Հայաստանի արեւահամ բարն եմ սիրում,
Մեր հին սազի ողբանուագ, լացակումած լարն եմ սիրում։
Մինչեւ նոր հանդիպում, հեռու մնացէք լարուածութիւններէ եւ տրտմալար երգերէ։
