ԲԱՌ ՓԱՐԵԼԻ
Դառնանք եւ օրհնութիւն տանք մեր ազգի բժշկական քոյրերուն,
Դառնանք եւ օրհնութիւն տանք կուսանաց վանքերու քոյրերուն,
Դառնանք եւ օրհնութիւն տանք, իրենց եղբայրներուն ծնողք դարձած աւագ քոյրերուն,
Դառնանք եւ օրհնութիւն տանք Խոսրովիդուխտ Գողթնեցիին, մեր առաջին կին երաժշտուհիին, քոյր վշտահար, որ 7-րդ դարուն, իր եղբօր նահատակութիւնը ողբաց սրտաճմլիկ երգով մը։
Քոյր։ Բառ փարելի, անմեղ ու բարի։ Այս անհաստատ օրերուն, յարգելի ընթերցող, երբ աշխարհը պսակուած է անճարելի համաճարակով մը, փորձենք ապահովութիւն եւ գգուանք գտնել հայկական սիրելի բառի մը մէջ՝ «քոյր», քանզի, ինչպէս հիները ըսեր են՝ «Չի՚ք քաղցր սէր՝ որպէս քըւեր առ եղբայր»։ Մեր զրոյցը նաեւ օրհնութիւն եւ երախտապարտութիւն թող ըլլայ բոլոր քոյրերուն։ Յօդուածիս հեղինակը չէ ունեցած քոյր մը, սակայն ունի երեք հատ հօրաքոյր եւ երեք հատ մօրաքոյր։ Անշուշտ, թէ անիմաստ է փառաբանել քրոջ մը քնքշութիւնը եւ քաղցրութիւնը, երբ մէկը զրկուած է անկէ, սակայն, այսօր, յարգելի ընթերցող, ինծի թոյլ տուէք յիշատակել այս նուիրական բառին ձօնուած ազնիւ բանաստեղծութիւններ եւ երգեր, ընդ որում զրուցել նաեւ այս բնիկ հայկական բառի պատմական զարգացման մասին։
Հասկնալու համար, թէ ինչո՛ւ մեծահոգի, վեհանձն ու քաջասիրտ է «քոյր»ը, կը բաւէ նկատել, թէ ան մէկի փոխարէն ունի հոլովման բազմաթիւ ձեւեր, ինչպէս՝ «քեռ», «քերբ», «քոյք» եւ «քերց»։ Գրաբարեան այս հարստութիւնը աւելի բազմացաւ Ուշ միջնադարուն, երբ բառը ունեցաւ ռամկահոլով՝ սեռական տրական «քուեր, քօր, քրոջ, քուրոջ» ձեւերը։ «Քոյր» բառը, իսկական հարստութիւն մեր մայրենիի համար, հնագոյն ժամանակներուն մեզի տուաւ «խոստովանաքոյր», «քոյրաթիւ» եւ «քոյրգիր» բառերը։ Ճիշդ է, հնացած են անոնք, սակայն ո՛չ ազնիւ գաղափարը։ Վերջին երկու բառերը կը նշանակեն «քոյր համարուած աղջիկ կամ կին»։ «Քեռ»ը մեզի տուաւ «քեռորդի, քեռայր, հօրաքեռորդի», «քուր»ը՝ «քուրական, քուրասիրութիւն», իսկ «քոր»ը՝ «քորորդի» բառը։ Ամէն դարաշրջան, բառը ունեցաւ նաեւ իմաստի զարգացում։ Հիւանդանոցի եւ մենաստանի սահմաններէն դուրս, ան գործածելի եղաւ ընկերային յարաբերութիւններու մէջ։ «Քոյր» դարձան գաղափարական ձգտումներով եւ գործունէութեամբ միաւորուած կիներ իրարու նկատմամբ, մէկուն հարազատ, հոգեպէս մերձաւոր կին կամ աղջիկ, ինչպէս նաեւ՝ մտերիմ եւ յարգալիր դիմում ծանօթ կնոջ։ Իսկ, ինչո՞ւ զարմանալ, բառը դարձաւ նաեւ վերացական եւ ունեցաւ փոխաբերական իմաստ՝ որեւէ բանի մերձաւորը ու անբաժանը, ինչպէս՝ յոյսը, կ՛ըսեն թէ, վիշտերու հաւատարիմ քոյրն է։ Իսկ մեր օրերուն Երեւանը, Էջմիածինը, Ջերմուկը եւ հայրենի այլ քաղաքներ կը սիրեն շփուիլ ու շաղփաղփել իրենց քոյր քաղաքներու հետ։ (Ցաւալի է, որ բոլոր այդ «քոյրերը» երկու երկիր հեռու են) Երբ հայրենի քաղաքներու մասին կը խօսինք, կ՚արժէ յիշել, թէ բառը Ալաշկերտի, Արցախի, Մշոյ, Սեբաստիոյ եւ Պուլանըխի մէջ «քուր» էր, Մարաղայի եւ Սալմաստի մէջ «քիւր», Վանայ մէջ «քյոր», Ակնայ եւ Խարբերդի մէջ «քօր», Զէյթունի եւ Հաճնոյ մէջ «քիյ», Մուսա լերան վրայ՝ «քայր»։
«Քոյր»ը, որ սիրելի էր, երազային, գաղափարային, ամբողջ միջնադարը անցուց իր ծնողներու հետ ու երբեք չունեցաւ անհատականութիւն։ Բացատրեմ այլ ցեւով։ Հայկական միջնադարեան գրականութեան մէջ «քոյր» բառը, առանց բացառութեան, գործածուած է «հայր, մայր, եղբայր» բառերու հետ,- որպէս չորրորդ անդամ,- ու անոր անհատական դիմում չէ ուղղուած։ Աւելին, «քոյր» բառը, շատ անգամ գործածուած է ողբերու մէջ։ Ահա 16-րդ դարու տաղասաց Մելքիսեդեկի ողբը. «Մեկնեալ ի սիրելեաց եւ ոչ ոք օգնական, / Ո՛չ քոյր եւ ո՛չ եղբայր ՛ւ ո՛չ գութ մայրական, / Ո՛չ հայր, որ հարցանէ թէ՝ որդի սիրական...»։ Նման է Աստուածատուր տաղասացի ողբը. «Տեսէք քոյր, եղբայր եւ մայր, / զի այսօր սուգ եղեր ինձի»։ Նոյնքան տխուր է Բաղէշի մօտ, Կեղի գաւառի Խորձեն գիւղի մէջ ծնած, երաժիշտ, տոմարագէտ եւ մանկավարժ Ղուկաս Կեղեցիի ողբը. «Այսօր զիս կու մոռնան հայր եւ մայր եւ քոյր, / Գերեզման մտնեմ չեմ գտնուր զդուռ»։ Որպէս ընտանիքի անբաժան անդամ, անոր վերջին անգամ հանդիպեցանք մօտաւորապէս 1663 թուականին, երբ այրիացած տաղասաց Դաւիթ Սալաձորցին, այսպէ՛ս ողբաց իր 15 ամեայ դստեր մահուան. «Ղարիպ եմ օտար յաշխարհ, ազգէ մոլար, / Չունիմ ծնող, ոչ ազգական, ոչ քոյր ՛ւ եղբայր»։ Բառը, ինչ գեղեցիկ պատկեր էր, 1144 թուականին, շնորհիւ Ներսէս Շնորհալիի «Ողբ Եդեսիոյ» բանաստեղծութեան, դարձաւ... քաղաք։ Այդ երկարաշունչ ողբի մէջ Եդեսիան, որպէս վշտահար եւ որդեկորոյս մայր, մօտակայ Անտիոքին դիմեց այսպէս. «Ո՛վ Անտիոք, քոյր սիրելի»։ Ու Անտիոքը, հայկական գրականութեան մէջ առաջին ու վերջին անգամ, դարձաւ՝ քոյր։
19-րդ դարուն, ազգային արթնութեան օրերուն, ազատագրական պայքարի նախօրեակին, մեր ազատաշունչ քերթողները «քոյր» բառը օգտագործեցին ազգի սիրտը եւ գութը շարժելու նպատակով։ Մեր սիրելի բառի համար մեծ յեղաշրջում էր ասիկա։ Այդ օրերուն լոյս տեսած երգարաններն ու բանաստեղծական ժողովածուները ողողուած են այսպիսի տողերով. «Ալ չեմ կրնար շղթային տակ, / Գերի տեսնել իմ քոյք եւ եղբարք», «Մնաք բարեաւ սիրականք, / Քորք եւ ծնողք անբաժանք, / Երբ փրկենք մեր Հայրենիք, / Դառնանք ձեր փարելի գիրկ», «Մեր մարք, մեր քո՚րք խոցեցան շատ, / Շղթայակապ ՛ի գերութեան»։
Մեր գրականութեան պատմութեան մէջ, յարգելի ընթերցող, Գեղապաշտ շրջանի քնարներն էին, որ առաջին անգամ իրենց աչքերը սեւեռած մնացին անոր վրայ, անթարթ մնացին անոր երազային, կուսական, մեղմ ու անմեղ գեղեցկութեան առջեւ։ Այդ շրջանին «քոյր» բառը սփոփանք էր, շոյանք եւ գուրգուրանք, ինչպէս նաեւ տանջող հեռաւոր սիրուհի։
Զմայլելի քերթուածներ ունինք նուիրուած այս բառին ու գաղափարին։ (Կ՚արժէր լիակատար ժողովածու մը համադրել) Բայց այսօր, եկէք ընտրանի մը կատարենք ու լսենք մեր քնարերգակ բանաստեղծներու ձայնը. «Նա չունէր խոցող թովչանքը կնոջ.- / Նա մօտենում էր որպէս քաղցր քոյր», «Իմ քոյր, իմ դահիճ, իմ սուրբ սիրեկան», «Հեռացի՛ր, մոռացի՛ր, մի՛ յիշիր, / Ինձ այդպէս, քրոջ պէս մի՛ գթա», Վահան Տէրեան, «Քոյր, գուցէ՜ չկանք… / Գուցէ մէկը,- ո՞վ- / Երազել է մեզ / Անլոյս գիշերով», Եղիշէ Չարենց, «Հոգիս տաճա՜ր մըն է, քոյր... Եկո՛ւր ամէն իրիկուն / Ընել աղօթքդ տխուր», «Մի՛, մի՛ փախչիր ինձմէ հեռու, / Հոգիս քոյր է կարապներո՜ւ», «Աչքերս փակ, / Կ՚երազեմ որ / Քոյր մը անդորր / Գգուէր մազերս այս աւեր / Եւ ինծի հետ արտասուէր», «Ճիշդ այդպէս քոյր վարդերու պէս, / Մեր շրթները, սիւքէն գինով, / Եկան այնքա՜ն իրարու քով...», Մատթէոս Զարիֆեան, «Եթէ գիտնայի՜ր, ո՜վ անծանօթ քոյր, / Թէ որքա՜ն ատե՛ն է կը փնտռեմ կո՜յր, / Ճամբուս վրայ ոտքիդ հետքը սիրաթո՜յր», Ռուբէն Սեւակ, «Քո՛յր իմ, ցանքին մէջ կակաչներ կան, քաղէ՛. / Ահա սիրող սիրտերու պէս կ՚արիւնին», Դանիէլ Վարուժան։ Վարուժանը չէ՞ր, որ իր պատուհանին տակէն առաւօտ մը ուրուականի պէս անցնող բանուորուհիին ձայնեց, լուռ. «Միայն թէ... Մօրդ վերեւ չմարի ճրագն, ու, ո՛վ քոյր, / Դուն գործատուն ա՛լ չերթաս»։ Իսկ օր մը, զարմանալի բան, Մեսրոպ Մաշտոց հանճարը դարձաւ... քոյր։ Ականջ տանք Սիամանթոյի քնարին. «Ա՛յր Աստուծոյ, մտքի՛ եղբայր, քնարի՛ քոյր»։ Վերջին քոյրը, մշուշոտ էր եւ անծանօթ,- ինչպէս մեր բոլոր գրական քոյրերը,- տեսանք Զահրատի «Մշուշ» բանաստեղծութեան մէջ. «Քոյր - ե՞ս անունդ մոռցայ / Թէ ոչ քիչ մըն ալ դուն անուն չունէիր»։
Անշուշտ, թէ երգեր ալ նուիրեցինք «քոյր»ին։ Մտաբերենք Աւետիք Իսահակեանի երգի վերածուած քերթուածը «Քո՛յր իմ նազելի, նայիր քո դիմաց՝ /Վիրաւոր, աւեր սիրտս եմ բացելէ եւ Թաթուլ Ալթունեանի երգի-պարի համոյթի երգապնակներու մէջ հնչած ու մեր սիրտերը գրաւած «Երկու քոյր ենք» երգը. «Ճամբիդ փռեմ վարդիթեր, / Մի տան ծառից երկու ծիրան մի պոկիր, / Թէ սիրտ չունես էլ ինչ սէր, / Երկու քոյր ենք երկուսն էլ մի բոյի»։
Իսկ այսօր, յարգելի ընթերցող, անգամ մը եւս օրհնութիւն տանք մեր ազգի բժշկական քոյրերուն, կուսանաց վանքերու քոյրերուն, իրենց եղբայրներուն ծնողք դարձած աւագ քոյրերուն եւ ազնուուհի Խոսրովիդուխտ Գողթնացիին, որ մեր առաջին կին երաժշտուհին էր, քոյր վշտահար, եւ որ իր եղբօր նահատակութիւնը ողբաց սրտաճմլիկ երգով մը։ Այսօր, մեր քոյրերուն նուիրենք քնքուշ մեղեդի մը, «Ծաղկած բալենի», ու անոր խօսքերու մէջ գտնենք սփոփանքը, շոյանքը եւ գուրգուրանքը,- երբ աշխարհը պսակուած է անճարելի ու տանջող համաճարակով մը.
Հարսի նման ճերմակ հագար,
Ծաղկած բալենի,
Ինձ առ ճերմակ թեւերիդ մէջ,
Իմ քոյր բալենի։
