«Ես՝ Գուհարս, մեղօք լի, հոգովս տկար,
ես նորհաս ձեռամբ իմով գործեցի,
ով կարդայ մէկ բերան ողորմի ասի»։
Հեռատեսիլի վրայ Ստեփան Զաքարեանի «Հայաստանի Առեղծուածները» հաղորդաշարն է, ուր կը բացայայտուին Հայաստանի պատմա-մշակութային խնդիրներ։ Այս մէկը նուիրուած է հայ գեղեցկուհիի մը՝ Գոհարին։ Պաստառի վրայ կը ներկայանայ Գոհարի ոդիսականը. «19-րդ դարին նրան առեւանգեցին հայ եկեղեցուց եւ վաճառեցին անգլիացիներին։ Մինչեւ 1899 թուականը այն գտնուում էր Լոնտոնի Վիքթորիայի եւ Ալպէրթի թանգարանը։ 1977 թուականին վաճառեցին Յոհաննէսպուրկ, Հարաւային Աֆփրիկէ, ապա Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ»։ Սա հայկական գորգի մը պատմութիւնն է, որ իր գործողի անունով կոչուած է «Գոհար»։ Մինչ հաղորդավարը կը շարունակէ Գոհարի բարեմասնութիւնները տալ, մտքի ակամայ թռիչք մըն ալ կը բացայայտէ «գոհար» բառի փալփլուն ոդիսականը։
«Գոհար», նաեւ՝ «գուհար, գաւհար, գօհար»։ Կը նշանակէ «թանկագին՝ ազնիւ քար, յղկուած ադամանդ, շողական, ակն»։ Այդ քարերու նմանողութեամբ նաեւ՝ «շատ պատուական, իր տեսակին մէջ ազնուագոյնը»։ Փոխաբերական իմաստով «փայլ, ցող, շողք»։ Միեւնոյն ժամանակ՝ իգական յատուկ անուն։
Ըստ գորգագէտներու «Գոհար»ը ծնած է 1699 թուականին՝ Արցախի մէջ։ Իսկ «գոհար» բառը՝ ծագումով պարսկական է։ Բունը՝ «գաւհար», որ կը նշանակէ «էութիւն, տարր, իսկութիւն, բնութիւն, գոյացութիւն»։ Բառը հայերէնի մէջ իր առաջին փայլատակումները ունեցեր է Խորենացիի եւ Կաղանկատուեցիի մօտ։ Շահախնդիր գոհարավաճառներու շնորհիւ ան հասեր է թէ՛ արեւելք, եւ թէ՝ արեւմուտք։ Արաբերէն՝ «ճաւհար», չէչէն՝ «ժովխար», մալայերէն՝ «ճոհոր», օսմաներէն եւ ժամանակակից թրքերէն՝ «ճէվհէր», յունարէն՝ «ծիւաիրի», թուրքմէն՝ «կէօվհէր», քրտերէն «ճոհեր», սերպերէն՝ «ճէվէր», վրացերէն՝ «գոարի»։ Արաբ վաճառականներու միջոցով բառը հասեր է նաեւ Մալթա։ Զարմանալի չէ, որ Միջերկրականով շրջապատուած կղզիի վրայ բառը ունենար իմաստի փոփոխութիւն ու նշանակէր ո՛չ թէ թանկագին քար, այլ՝ մարգարիտ։
Կը շարունակէ հաղորդումը ու ականջալուր կ՚ըլլանք Գոհարին եւ իր նմաններու ողբերգութեան. «Աշխարհի տարբեր թանգարանների իսլամական արուեստի բաժիններում դեռ ցուցադրուում են Գոհարին, Հռիփսիմէին, Անահիտին, Փառանձեմին ու Գայանէին ձեռքերով գործուած գորգեր։ Դրանք կարծես մեր ազգի ճակատագրի լուռ վկաներ լինեն»։
Պատմութեան մէջ ունեցեր ենք բազմաթիւ Գոհարներ, բարեպաշտ հայուհիներ, որոնք պայծառացուցեր են մեր գիրն ու գրականութիւնը։ Կ՚արժէ յիշել մէկ երկու հատը. «Գոհար սթի» (արաբերէն՝ տիկին), կին Գրիգոր քահանայի, որու յիշատակին 1293 թուականին Նախիջեւանի մէջ կանգնեցուց խաչքար մը։ «Գուհար Խաթուն», կին Սեթի եւ մայր Հնազանդի, որ 1404 թուականին գնեց Աւետարան մը եւ զայն նուիրեց Երզնկայի Խայիք գիւղի եկեղեցիին։ «Գուհար կամ Գաւհար», կին տանուտէր Ղազարի, որ 1418 թուականին Վանի մէջ գրել տուաւ Աւետարան մը։ «Գոհար», կին Թումայի, որ 1420 թուականին Նարեկ վանքի մէջ գրել տուաւ Աւետարան մը… «Գոհար»ը, այս օտարամուտ գեղեցկուհին, դարեր շարունակ լուսաւորեց մեր լեզուն։ Ունեցանք երկու արտայայտութիւն. «Սուտ գոհար», «Անկիւն գոհարաց»։ Իսկ Գրիգոր Նարեկացիին կը պարտինք «Գոհար վարդ» պատկերալից արտայայտութիւնը. «Գոհար վարդն վառ առեալ ի վեհից վարսիցն արփենից» («Տաղ Վարդավառի»)։ Ունեցանք նաեւ բազմաթիւ գոհարափայլ բառեր. Գոհարագործ, գոհարազարդ, գոհարակն, գոհարակուռ, գոհարանման, գոհարաշար, գոհարաշիթ, գոհարաշող, գոհարավառ, գոհարատաշ, գոհարատուփ, գոհարարար, գոհարացայտ, գոհարացոլ, գոհարափայլ, գոհարեղէն, գոհարավաճառ… Վերջինը, կարելի է կասկածիլ, թէ, վաճառականներու ամենէն վստահելին է։ Սակայն, պատմութիւնը կը յիշէ հայազգի մէկ գոհարավաճառ, թաւրիզեցի մեծահարուստ, բազմալեզու Խօճա Միրաքը, որուն, 1469 թուականին վստահուած էր դիւանագիտական կարեւոր առաքելութիւն մը. Պարսկաստանի իշխան Ուզուն Հասանի անունով եւ լիազօրութեամբ ճամբորդել Վենետիկ ու օսմանցիներու դէմ գոյացնել զինակցութիւն։
Արաբներու արշաւանքներու ժամանակ եւ անոնց հնչումով, բառը երկրորդ անգամ մտաւ Հայաստան. «Ջուար, ջօհար, ջուհար, ջաւհար, ճուհար, ճօհար»։ Գոհարները, հայ աշուղներու եւ բանաստեղծներու գրչին ընտիր փայլ մը տուին։ Աթաբեկ Խնկոյանը գոհարով նկարագրեց գարնան անձրեւը եւ կաթիլները. «Սիրուն Մայիսը գոհար է մաղել, ծաղկանց թերթերը շողել ու շաղել», «Կանաչ ու կարմիր կապեց ծիածան, ջրի կաթիլներն ալ - գոհար դարձան»։ Գուսան Հաւասիի գոհարը, կամ ներշնչումը, անոր եարն էր.
«Արի՛ եար ջան, արի՛, սէր ջան, լալ ու մարջան գոհար ես,
Գոհար անգին ու թանկագին, դու իմ կրծքին քնար ես,»
Իսկ Խաչատուր Աբովեանի համար գոհարը օտար լեզուներն էին. հարուստ եւ շողշողուն, անկասկած։ Սակայն, ըստ մեծ հայրենասէրի, մեր մայրենին ալ գեղեցիկ է մեզի համար. «Ասենք՝ ջաւահիրը, ալմազը շատ ջուհար ունի, շատ մեծ գին, ի՞նչ անես, որ նրանով տուն շինիլ չի՛ կարելի, ամէն մարդի ձեռք չի՛ ընկնում։ Ա՜խ, լեզուն, լեզուն. լեզուն որ չըլի, մարդ ընչի՞ նման կըլի… Լեզուդ փոխի՛ր, հաւատդ ուրացի՛ր, էլ ընչո՞վ կարես ասիլ, թէ ո՞ր ազգիցն ես»։
Հաղորդումը կը մօտենայ իր աւարտին ու «գոհար»ը կը ստանայ եւս մէկ իմաստ. Հայկական գորգերու իւրայատուկ մէկ խումբ, ան որ ունի վիշապի երկու ճիւղաւորումով կազմուած քնարաձեւ յօրինուածք, բուժիչ եւ պահպանիչ ուժեր, ինչպէս նաեւ՝ խորհրդաւոր զարդանախշեր։ Զաքարեանը կը շարունակէ. «Խորհրդանշա՛նն է հայկական գորգի զօրութիւնը… Հայկական գորգերը իրենց մէջ անպայմանօրէն որոշակի հաղորդագրութիւն ու իմաստ են կրում ու կ՛արտասանէ այն երկտողը, որ Գոհարը գործած է իր գորգի վրայ. «Ես՝ Գուհարս, մեղօք լի, հոգովս տկար, ես նորհաս ձեռամբ իմով գործեցի, ով կարդայ մէկ բերան ողորմի ասի»։
Մենք ալ կը հաւատանք, թէ բառերը ունին առեղծուածային պատմութիւններ, որոնք կարօտ են բացայայտումներու։ Այս գրութեամբ կատարեցինք Գոհարի, Գոհարներու, ինչպէս նաեւ՝ հայկական գրականութեան բանաւոր գոհարները յօրինած գրիչներու խնդրանքը. «Ով կարդայ մէկ բերան ողորմի ասի»։
