Կախարդական գիշերը
Գնչուհին այս գիշեր պիտի գուշակէ ճակատագիրս: Զինք գտեր եմ գռիհներու մէջ, ուր կայ երգ, երաժշտութիւն, առատ գինի եւ գիշերային կարճատեւ սէր: Բաց էր դուռը: Պառաւը հագած է սեւ-կարմիր շրջազգեստ, գլուխը կապած՝ դեղին կոկոնազարդ գլխաշորով: Զիս կը տանի տան խորքը կիսամութ սենեակ մը: Կ’անցնիմ շերտավարագոյրէ մը: Պարզ է ներսը: Սեղան մը, պահապան ուլունքներով լի ափսէ մը, պատերու վրայ բժշկական ծէսերու, անէծքներու եւ կախարդութիւններու համար պիտանի իրեր, կիսահալ մոմերով աշտանակ մը եւ երկու աթոռ: Նստեցաւ: Նստեցայ:
• Երազ տեսայ, ըսի: Երկու անգամ: Խորհրդաւոր: Կը մեկնաբանէ՞ք:
• Կը մեկնաբանեմ,- հաստատեց գլուխով:
• Ի՞նչ կ’արժէ:
• Ոչինչ: Կը մեկնաբանես, թէ ո՛վ եմ ես: Մենք ալ քու երազիդ պէս խորհրդաւոր ենք, ըսաւ ժպտալով:
Բռնեց ձեռքերս: Բառեր մրմնջեց: Գնչուական աղօ՞թք էր…: Այս գիշեր, յարգելի ընթերցող, մինչ գնչուհին ափիս մէջ երազս պարզող նշաններ փնտրէ, ես ալ հայկական գրականութեան մէջ որոնեմ «գնչու» բառի հմայիչ կեանքը:
Ի՞նչ կը գնչես
Հայաստանը գնչուներու առաջին հաստատուած երկիրներէն մէկն է, ճշգրտօրէն՝ երկրորդը, 8րդ դարուն: Ի՞նչ անուն տայինք անոնց, երբ կը փորձէին հայերէն խօսիլ՝ բառերը աղաւաղելով: «Գնչել» բայը յարմար եկաւ, որ կը նշանակէ «խոճկորի ձայն հանել»: Բնաձայնական անուն է: Արմատը «նչ» մասնիկն է: Մենք բազմաթիւ բառեր ունինք այդ երկու պարզ ձայնով. շ-նչ-ել, փ-նչ-ել, խ-նչ-ել, բ-նչ-ել, կա-նչ-ել: Աւելին՝ միջնադարեան աղբիւրները կը վկայեն, թէ կակազող, թլուատ մարդկիկ կը կոչուէին «գնչոտ» կամ «գնչուտ»: Ուստի, այդ անցողիկ ժողովուրդը անուանեցինք «գնչու»: Յիշեցնեմ, թէ անոնց ինքնանուանումը «ռոմ» կամ «լոմ» է, այսինքն մարդ, տղամարդ, անոնց լեզուն՝ լոմավրէն: Հայաստանի մէջ այժմ ծածկալեզու է լոմավրէնը: Իսկ հայերէնի մէջ «գնչու» բառի առաջին յիշողութիւնը գրի առնուած է 1335 թուականին Վայոց Ձոր գաւառի Գլաձորի յայտնի մենաստանի մէջ, «նետողաց» ագգէն Ապու-Սայիտ խանի աշխարհակալութեան օրերուն, գրիչ Գրիգորի կողմէ: Յիշատակարանի մէջ գրիչը կը բացատրէ, թէ գնչուները ինչ ձեւով աղաւաղած էին «Գլաձոր» տեղանունը. «Մենաստանիս Գլաձոր, որ յանհմուտ եւ գնչու արանց Գայլաձոր ասի»:
«Դարձանք գնչու ազգ»
Հայու մտածողութեան մէջ սարսափելի գաղափար է անհայրենիք դառնալ, ըլլալ թափառական եւ տեղահանուած: Այդ վախը արտայայտելու համար ստեղծեր ենք «գնչու դառնալ» արտայայտութիւնը: Տարի մը առաջ բռնի տեղահանուած արցախցի կինը, բողոքի ցոյցի ժամանակ, վրդոված ձայնով ըսեր էր. «Ղեկավարութիւնն է մեղաւոր, դառանք գնչու ազգ»: Սակայն, գրող, բանաստեղծ, մտաւորական Կարօ Փօլատեանը գնչուներու եւ հայրենիքի մասին ունէր բոլորովին տարբեր կարծիք: 4 Նոյեմբեր 1961 թուականին Պէյրութի «Ազդակ» թերթի մէջ լոյս տեսած յօդուածի մէջ ան զրուցեց գնչուի մը հետ. «Միակ ազատ ազգերը անոնք են որոնք հայրենիք չունին: Որոնց մէջ, բարեբախտաբար նաեւ դուք՝ Գնչուներդ»: Փօլատեանը բացատրեց, թէ հայրենիք ունենալը վտանգներ ունի՝ զինուորական, քաղաքական, տնտեսական, կուսակցական… Ազգը մէկ է: Բայց, երբ ան տիրանայ պետութեան՝ կը դառնայ ճեղքուած. հայրենիք եւ սփիւռք:
Իմաստուն գնչուհին
Զգլխիչ գեղեցկուհի էր Զուլման՝ Արշակ Գիւմրեանի «Գնչուհին» վէպի գրական հերոսը: Ան սիրոյ զաւակ մը ունեցաւ Հրաչէն: Այդ գնչուհին նաեւ լաւ վերլուծեց հայոց մեծագոյն թերութիւնը: «Գնչուհին» ընդվզեցուցիչ տողեր ունի, ուր գնչուհի մը հայուն քաղաքական դաս կու տայ. «Մենք, գնչուներս, անցնում ենք աշխարհից աշխարհ ու գիտենք ինչ ենք ուզում ու ինչ փնտրում, ես չհասկացայ, թէ դուք, հայերդ, ձեր եդեմական երկիրը թողած ու՞ր, ու՞ր էք գնում, ի՞նչ էք ուզում գտնել երկրից թանկ, որ թողնում եք ձերը, ձեր երկիրը օտարին»: Այդ կինը նաեւ ունակութիւնը ունէր հայուն քարոզելու. «Դուք ունէք երկիր, տուն, ծառ: Դուք էդ տունը, ծառը, երկիրը կորցնում էք ու յետոյ ընկած աշխարհով մէկ ման էք գալիս, չհասկանալով, որ փնտրում էք հենց էն, ինչից դուք ձեզ զրկեցիք… եւ դրանով էլ դուք նման էք բոլոր յիմարներին ու խելօքներին: Ես դա եմ հասկացել իմ տեսած հայերի հետ նստել-ելնելուց, խօսք ու զրոյցից»:
Բազմանուն գնչուն
«Ռոմ» եւ «լոմ»: Ահա, թէ ինչպէ՛ս կ’անուանէ գնչուն ինքն իրեն: Հայաստնի մէջ «բոշա» է ան: Վերջինը արհամարհական եւ վիրաւորիչ է՝ կը նշանակէ «հոտած»: Իսկ ես հարցուցի իմ բախտագուշակիս, թէ ինչ է ի՛ր անունը: Ժպտաց. «Անո՜ւնս կ’ուզես գիտնալ… Գնչուներս,- ըսաւ առանց ինծի նայելու,- երեք անուն կ’ունենանք: Առաջինը մօր տուածն է ծննդեան պահուն: Զայն գիտէ միայն մայրը»: Գուշակեց զարմանքս: «Մենք,- շարունակեց ձեռքս դիտելով,- կը հաւատանք, թէ այդ ձեւով գաղտնի կը մնանք չար ոգիներէն, աչքերէն եւ անէծքներէն: Երկրորդը՝ հոսող ջուրի մէջ կատարուած մկրտութեան անունն է, աւազանի անունը: Զայն կը գործածենք համայնքի մէջ: Իսկ երրորդը ձեզի՝ ոչ-գնչուներու հետ շփման համար է: Ես զայն ստացայ այն օրը երբ մկրտուեցայ քրիստոնէական ծէսով»: Ապա, շնորհեց իր երրորդ անունը. Զինա, կամ Զմրուխտ:
Քնարական գնչուն
Հայկական բանաստեղծութեան մէջ դժուար է հանդիպիլ գնչուին, ինչպէս դժուար է Հայաստանի մէջ գտնել զայն. ընդամէնը վաթսուն-եօթանասուն հոգի են: Բայց մեր լեզուն կը վայելէ գնչուական կենցաղի գունաւոր արտայայտութիւններ: Ահա զուարթ օրինակներ. Գնչուական պար, ռոմանս, երգ, երաժշտութիւն…: Հայկական գրականութեան մէջ գնչուներու նուիրուած սակաւաթիւ էջերէն մէկը կը պատկանի Արշակ Չօպանեանին: Ըստ անոր՝ գնչուները «խորհրդաւոր եւ անկայուն» են: Հայրենի բանաստեղծ Յուսիկ Արան գնչու կինը նկարագրեց հետեւեալ ձեւով. «Սէգ գեղեցկուհի», «Աննուաճելի», «Խոլ նժոյգի պէս վայրի», «Կատաղի», գեղուհի մը որ կրնար «մոգի հայեացքով» սիրոյ վէրքեր բուժել: Վերջապէս մէջբերեմ ժամանակակից բանաստեղծ Իգնատ Մամեանի «Գնչուհի Լելան» պոէմէն միտքեր եւ տողիկներ: Այդ գիրքի մէջ դուք, յարգելի ընթերցող, կը գտնէք բանաստեղծի «պատանութեան առաջին առասպել, չքնաղ, անբախտ բախտագուշակ» Լելանին նուիրուած ընտիր լարեր: Մամեանը նախ մեզի բացատրեց, թէ գնչուները ինչո՞ւ կը թափառին. «Գնչուները, / Գնչուները… / Բախտ են փնտրում ճամբաներին»: Գնչուն նաեւ ունի յարաշարժ կեանք. «Եւ չգիտէ ոչ մի գնչու, / Թէ շիրիմը իր նախորդի, / … Կամ ո՞ր աստղի տակ է, արդեօք, / Իր զաւակը աշխարհ գալու»: Իսկ Լելա՞ն… «Լելան– մորմոք, Լելան– կրակ, / Լելան–հեքիաթ գիշերային, / Շուրթեր ունի քնքոյշ ու տաք / Եւ շշուկներ եթերային»: Լելանի տունը կարաւանն է: Բանաստեղծը երբ փափաքեցաւ Լելանին տուն տանիլ, ազատատենչ գեղեցկուհին աչքերէն զարմանք կաթեցնելով պատասխանեց. «Տունն ինչի՞ն է պէտք գնչուի, / Բոյնն ինչի՞ն է պէտք թռչունի, / Երբ աստղերն են նրան կանչում»: Գնչուն ի՞նչու անտուն, անկայուն եւ անդադար կեանք ունի: Այս հարցումը պատասխանեց Վրթանէս Փափազեանը 1899 թուականին «Հայ բոշաներ» ազգագրական ուսումնասիրութեան մէջ…
«Կը հոտինք եթէ չշարժինք»
Վ. Փափազեանը հեղինակն է գնչուները, յատկապէս հայացած բոշաները ուսումնասիրող լայնածաւալ ուսումնասիրութեան: Ան հիացում ունէր այդ ցեղախումբի տոկունութեան. «Ոչ մի ցեղ այնքան դիմացկուն, չարքաշ չէ, որքան գնչուն. նա հեշտութեամբ տանում է բոլորը, ցուրտը, որպէս եւ տաքը. ոչ մի կլիմայ չի ընկճում նրան. բոկոտն, ցնցոտիներով, գլխաբաց նա թափառում է ամէն եղանակի մէջ: չվախենալով ոչնչից»: «Գնչուն,- համոզուած էր Փափազեանը -, միայն թէ ազատ լինի եւ անկաշկանդ… Նա առանց ազատութեան մի օր չէ կարող ապրիլ. եւ ոչ մի հարստութիւն կամ փառք չի փոխել նրա հետ»: Փափազեանը զրոյց ունեցաւ բազմաթիւ գնչուներու հետ եւ անոնց հարցուց, թէ ինչո՛ւ յարաշարժ կեանք ունին: Ահա պատասխանը. «Տիեզերական օրէնքը շարժումն է: Չկայ կեանք, առանց շարժումի… Մենք գնչուներս կը շարժինք եւ կը շարժինք ազատօրէն: Անշարժութիւնը, մանաւանդ անազատութեամբ, ամէն ինչ կը նեխէ… Շրջիլ, շարժիլ, տեղափոխուիլ անհրաժեշտ են. ապա թէ ոչ կը հոտինք»:
Լաւ նշաններ ափի մէջ
Այժմ, յարգելի ընթերցող, կը մօտենամ գնչու պառաւին տուած այցելութեանս աւարտին: Ան մեկնաբանեց երազս. «Տեսեր ես գանձ, հեռաւոր երկրի մէջ: Լաւ լուր է: Դուն սեփական առասպել ունիս: Տիեզերքի նշանները պէտք է որ հետեւիս: Սակայն, եթէ կասկածիս՝ պիտի չկարենաս անոր հասնիլ: Իսկ իմ առասպելս… Եթէ ես ձեր լեզուն այսքան լաւ կը խօսիմ, ուրեմն ստուգաբանականօրէն զիս կարելի չէ կոչել գնչու: Այդպէս չէ՞: Նաեւ զգուշացնեմ. Ձեր յաջորդ երազի մէջ խուսափեցէք գնչու տեսնելէ, քանզի սա նշանն է ձախողութեան եւ նիւթական կորուստի»:
***
Դուրս ելայ գոհացած: Արդեօ՞ք պառաւը, մտածեցի, գիտէ՛ր, թէ հայկական երգարուեստն ալ ունի գնչուական կոկիկ երգացանկ մը: Մտաբերեցի Ռուբէն Հախվերդեանի «Ծեր գնչուհին», Նազելի Գրիգորեանի «Սիրոյ գնչու» եւ Արտաշ Ասատրեանի «Գնչուհի» երգերը: Ապա ձեռքերս գրպանիս մէջ դրած, նեղլիկ, մութ փողոցներու մէջ սկսայ սուլել Լիլիթ Յովհաննիսեանի «Գնչուհին» երգը.
Գնչուհի քո մայրը մի անգամ
գուշակեց ճակատագիրս.
Նա ասաց հեռու ման չգամ,
բախտս դու ես, իմ կողքին ես:
Գնչուհի քո մայրը մի օր
գուշակեց ճակատագիրս.
Բայց ինչո՞ւ չասաց նա ինձ,
որ դու անսիրտ ու անհոգի ես:
