Թուրքիոյ հայոց 85-րդ պատրիարքի ընտրութեան տեղի տուած ճգնաժամը կրնայ նաեւ առիթ հանդիսանալ պոլսահայոց համայնքային համակարգի քննարկման համար։
Մինչեւ նախորդ դարասկիզբի առաջին տասնհինգ տարիները, Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ տաճկահայերս ունէինք կազմակերպուած ազգային կեանք։ Պետականութենէ զուրկ ըլլալը արգելք չէր եղած ազգային վարչակարգի մը գործելուն։
Կայսրութիւնը ազգերը կ՚ընկալէր իբրեւ կրօնական համայնքներ, հետեւաբար կրօնապետերն ալ կ՚ընդունէր որպէս ազգին պետը։ Իսկ ազգին պետը, այսինքն պատրիարքը իր կողքին կ՚ունենար, թէ հոգեւորականներէ եւ թէ աշխարհականներէ բաղկացող խորհուրդներ։ 1863 թուականի ազգային սահմանադրութիւնը բացի պատրիարքներու ընտրութենէն, կը ձեւաւորէր նաեւ աշխարհական պատգամաւորներու ընտրութեան կանոնները եւս։
Բազմազգի Կայսրութեան անկումով երկիրը ընդունեց հանրապետական վարչակարգը, ու աւելի յատկանշական ըլլալով «ազգային պետութեան» կաղապարը։ Այդ կաղապարի պայմաններով լուծառկուեցաւ հայոց պատգամաւորական ժողովը։ Որդեգրուեցաւ միացեալ ուսման ծրագիրը, որ կ՚անտեսէր լեզուական ու դաւանանքային զանազանութիւնը եւ բոլոր քաղաքացիներուն կը պարտադրէր նոյն լեզուով ուսանիլ, նոյն լեզուով խօսիլ, նոյն օրէնքներուն հնազանդիլ։
Ազգային պետութեան «ազգ» հասկացողութիւնը սահմանուած էր «թուրք ազգը» հասկացողութեամբ, եւ կը մերժէր այդ եզրէն դուրս մնացածները «ազգի մէջ ազգ չի կրնար ըլլալ» պատճառաբանութիւնով։ Անհնար էր հանրապետութեան այդ պարտադրանքներուն առարկել։ Ճնշիչ մեքենականութիւն մըն էր գործողը եւ անհնար էր այդ վարչակարգին հետ ճակատիլ։ Բայց կար, ու նաեւ կայ շրջանցելու զանազան միջոցներ, որոնք դիտումնաւոր կերպով անտեսուեցան։ Վերջապէս ազգը հեշտօրէն վերածուեցաւ կրօնական համայնքի։ Ոչ ոք ճիք մը վատնեց վերեւ նշուած շրջանցելու եղանակներուն մասին։ Եկեղեցին գոհ էր իր տիրացած մենաշնորհէն։ Թաղականները ձերբազատուած էին ամէն տեսակ հաշուետուութենէն։ Սովորած էին պետական մարմիններու պահանջած քննութիւնները բաւարարելու կանոնները։ Ունէին երկու տեսակ հաշուեցուցակ՝ պաշտօնական եւ անպաշտօն, որ կը կոչէին «բաց հաշիւ»։ Հաշուետու չէին նաեւ զեղծարարութիւններու պարագային։ Կը վաճառէին եկեղեցապատկան, աւելի ճիշդ ազգապատկան կալուածները խիստ գաղտնապահութեան մէջ։ Երկրի պայմաններն ալ առիթ կը ստեղծէին այսպէս ինքնակամ գործողներու անկարգութիւնը արդարացնելու համար։ Չարդուած ապակի մը փոխելը, իսկ լուրջ թղթաբանութիւն կը պահանջէր։
Այս անտէրութեան մէջ «ՎԱՏԻՓ» հարթակի կազմութիւնը անգամ կարեւոր ձեռքբերում մը կրնար համարուիլ համայնքային հաստատութիւններու միասնաբար որոշում կայացնելու գետին մը պատրաստած ըլլալու առումով։ Սակայն արմատացած անկարգութիւնը հոն եւս զգալի եղաւ, կարգ մը թաղականութիւններուն այդ երդիքի տակ իրենց ինքնակամութիւնը վտանգուած տեսնելով ու մերժումով։
Իսկ «ՎԱՍԻՓ» որքանո՞վ արդարացուց իր վրայ դրուած ակնկալութիւնները։ Մինչեւ օրս գումարած, ո՞ր ժողովին դուրս եկաւ աստիճանակարգային ծանր ճնշումներէ եւ խորհրդածեց խիստ էական խնդիրներու մասին։ Անշուշտ այստեղ կարեւոր հարցադրում է, թէ ինչո՞ւ ՎԱՏԻՓ-ի կազմը սահմանուած է հոգաբարձու, խնամակալ եւ թաղական դասակարգով մը։ Ինչո՞ւ անտեսուած են օրինակի համար հայրենակցական միութիւնները, հայ ճարտարապետներու եւ ճարտարագէտներու միութիւնը՝ ՀայՃարը։ Ինչո՞ւ ձայն չունենար Ուսուցչաց հիմնարկը կամ Հրանդ Տինք հիմնարկը։
Պիտի շարունակենք այս մասին տակաւին միտքեր արծարծելու։
