Խոր

Մեր լու­սա­ւոր խո­րու­թիւննե­րը

Շա­բաթ մը առաջ, յար­գե­լի ըն­թերցող, կը յի­շէ՞ք, բարձրա­ցեր էինք հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան բա­նաւոր աշ­տա­րակը, ապա անոր տա­նիքէն դի­տած էինք մեր տոհ­միկ գրա­կանու­թեան աշ­տա­րակա­յին գա­գաթ­նե­րը, ինչպէս՝ Ալի­շան­նե­րը, Շնոր­հա­լինե­րը, Էմին­նե­րը… Այդ բա­ռը հա­յու հա­մար լու­սա­ւորու­թեան աղ­բիւր մըն էր եղած, ինչպէս փա­րոսը՝ նա­ւերու հա­մար։ Իսկ այ­սօր, ես որո­շեցի մեր քա­րաշէն աշ­տա­րակի ոլո­րապ­տոյտ աս­տի­ճան­նե­րէն իջ­նել, հաս­նիլ ստո­րերկրեայ խա­րիս­խը ու անոր խորհրդա­ւոր նկուղնե­րու մէջ որո­նել «խոր» բա­ռի գրա­կան պատ­մութիւ­նը։ Երբ աղօտ ճրագ մը բռնած պի­տի քա­լեմ անոր մութ խոր­քե­րու մէջ, նպա­տակս է նաեւ հասկնալ, թէ ո՚ր տա­ղասա­ցը ու­նե­ցեր է սի­րոյ խոր վէր­քեր եւ ո՚ր բա­նաս­տեղծի հո­գին խա­ւարեր է խոր վիշ­տով։

Ո՜վ խորք Աս­տուծոյ

Ոս­կե­դարուն երբ «խոր» բա­ռը իր գրա­ւոր ոդի­սակա­նը սկիզբ առաւ՝ բառս ար­դէն ու­նէր իմաս­տի եւ ար­տա­յայ­տութեան խոր ծալ­քեր։ Ին­չո՞ւ զար­մա­նալ, երբ հա­յերէ­նը նա­խամաշ­տո­ցեան խոր պատ­մութիւն ու­նի, իսկ մեր բնաշ­խարհը զայն մայ­րա­կան խոր սի­րով դիեցու­ցած է իր խոր­քե­րուն մէջ։ Ուստի, հա­յը երբ Աս­տուածա­շունչ մա­տեանը իր ձեռ­քը առաւ, ըն­թերցեց ութսուն տե­սակ խո­րիմաստ խօս­քեր։ Խորհրդա­ւոր էին անոնք, մերթ խրթին, մերթ դժո­ւարի­մաց, ինչպէս՝ «Յոյժ խոր են խոր­հուրդք Քո», «Խոր են դժոխք», «Ջուր խոր է խոր­հուրդ սրտի», «Խոր է բե­րան»։ Ապա ծա­նօթա­ցանք Արա­րիչի զօ­րու­թեան. «Ո՜վ խորք մե­ծու­թեան եւ իմաս­տութեան եւ գի­տու­թեանն Աս­տուծոյ»։ Սուրբ Գիր­քի մէջ բառս նշա­նակեց խո­րու­թիւն՝ «Ի խո­րոց կար­դա­ցի առ քեզ», վիհ՝ «Խո­րային վի­շապ», խո­րին վայր՝ «Ի խո­րոց կար­դա­ցի առ քեզ», ջու­րի յա­տակը՝ «Ցա­մաքես­ցին ամե­նայն խորք գե­տոց», ծո­վու յա­տակը՝ «Ընկղմե­ցի ʼի խորս ծո­վու», որ­պէս նաեւ մա­կբայ՝ շատ, սաս­տիկ. «Ի խոր ննջեմ»։

Խոր յար­գանք

«Խոր» բա­ռը պատ­կե­րաւոր ածա­կան է։ Մար­դը կը սի­րէ խո­րու­թիւն, որ­քան ալ մութ ըլ­լայ ան. մի՞թէ այն պատ­ճա­ռով որ մայ­րութեան խոր ար­գանդի մէջ ենք ձե­ւաւո­րուած։ Կը յի­շէ՞ք Դա­նիէլ Վա­րու­ժանն էր, որ առա­ջին ան­գամ այդ գա­ղափա­րը գոր­ծա­ծեց դար մը առաջ։ Բա­նաս­տեղծը, ար­գա­սաւոր օր մըն էր ան­կասկած, նա­յելով գե­ղեց­կութեան ար­ձա­նին՝ խնդրեց. «Կ՛ու­զեմ ըլ­լայ քու մար­մա­րիո՚նդ պե­ղուած / Ոլիմ­պո­սի ամե­նէն խոր ար­գանդէն»։ Հե­տեւա­բար «խոր» բա­ռի ար­գանդէն ծնունդ առին ան­հա­մար ար­տա­յայ­տութիւններ, մե­ծամաս­նութեամբ՝ բա­ցասա­կան եւ տխուր, ինչպէս, խոր՝ տգի­տու­թիւն, տխրու­թիւն, խա­ւար, վէրք, աղ­քա­տու­թիւն, ծե­րու­թիւն, ատե­լու­թիւն, մո­ռացում, թմրու­թիւն, թշո­ւառու­թիւն, թշնա­մու­թիւն։ Բայց օրեր եղան եւ հա­յը ցոյց տո­ւաւ խոր՝ խո­նար­հութիւն, յար­գանք, եր­կիւղ, հա­ւատար­մութիւն, դա­տողու­թիւն, այ­սինքն մեր ազ­գա­յին նկա­րագ­րի բո­լոր բա­րի կող­մե­րը։

Վի­րապ­նե­րու խո­րագոյ­նը

Հա­յու Սուրբ պա­տարա­գի առա­ջին երգն է «Խոր­հուրդ Խո­րին»։ Իր ամե­նասի­րած աղօ­թագիր­քը Գրի­գոր Նա­րեկա­ցիի սրտա­կից զրոյցն է Աս­տուծոյ հետ՝ «Ի խո­րոց սրտից»։ Աւե­լին՝ խո­րազ­գաց, խո­րաք­նին, խո­րար­մատ եւ խո­րաթա­փանց ազգս իր եր­կիրն ալ որո­շեց կո­չել՝ «խոր»։ Այժմ, յար­գե­լի ըն­թերցող, ես կ’առա­ջար­կեմ, որ մենք հա­յոց երկրի խոր­քե­րու, խոր-խոր ձո­րերու մէջ շրջապ­տոյտ մը՝ մտո­վի ուխտագ­նա­ցու­թիւն մը կա­տարենք։ Ահա քա­նի մը հայ­րե­նի վայր ըստ մեր Բնաշ­խարհիկ բա­ռարան­նե­րու. «Խո­րագոյն Հայք», Մեծ Հայ­քի նա­հանգ, «Խո­րակերտ», մե­նաս­տան, քա­ղաք, վա­նական հա­մալիր, յու­շարձա­նախումբ, «Խո­րաձոր», ամ­րոց եւ վանք, «Խո­րաձորք», վայր Գայլ գե­տի աւա­զանի մէջ, «Խոր­բա­զուկ», գիւղ, «Խո­րափոր», լեռ­նա­գագաթ, «Խոր­ձոր», գե­տակ, գա­ւառ, գիւղ, «Խո­րու­ձոր», վանք, անա­պատ, եւ «Խո­րանիստ», Շի­րակի գա­ւառի մէջ Վար­դա­նի զօր­քե­րու կող­մէ ազա­տագ­րո­ւած գիւղ, զոր Եղի­շէն յի­շատա­կեց։ «Խոր» բա­ռը ո՚չ սար­սափ ներշնչեց հա­յուն, ո՚չ ալ՝ մթու­թիւն, չէ՞ որ հա­յը իր Լու­սա­ւորի­չը գտաւ շատ խոր վի­րապի մը մէջ եւ այդ վայ­րը դար­ձուց՝ սրբա­ւայր։ Իսկ Յով­հաննէս Շի­րազի միտ­քը օր մը ար­ծի­ւի բարձր թռիչք առաւ։ Բա­նաս­տեղծը տե­սաւ, թէ ամ­բողջ Հա­յաս­տանն է սրբա­ւայր. «Իրաւ… Բարձրից, թէ՝ խոր նա­յես հա­յոց մօ­տիկն ու հե­ռուին՝ / Ողջ Հա­յաս­տան կը նմա­նուի իր թե­ւաբաց մայր ար­ծի­ւին»։ Խորհրդա­ւոր էր այս տե­սան­կիւնը, սա­կայն որ­պէսզի բո­լորս հասկնանք, թէ ի՚նչ էր իր խո­րածածկ միտ­քը, ան մե­զի շնոր­հեց հե­տեւեալ մեկ­նա­բանու­թիւնը. «Թե­ւերից մէկն Արա­գածն է, մէ­կը Սի­փան սարն է սեգ, / Մա­սիս լեռն է գլուխն ար­ծո­ւի, որ չի թե­քում նա եր­բէք, / Հսկայ ար­ծո­ւի զոյգ աչ­քե­րից մէ­կը ծովն է իր Վա­նայ, / Միւս աչ­քին թէ լաւ նա­յես՝ կ’ասի ծովն եմ Սե­ւանայ»։ Սիաման­թո­յի եւ հայ­րե­նիքի ող­բերգա­կան պատ­մութիւնն էր որ Շի­րազը պատ­մեց մե­զի «Սիաման­թօ եւ Խջե­զարէ» ստեղ­ծա­գոր­ծութեան մէջ։ Այդ եր­կա­րաշունչ քեր­թո­ւածը լի է սի­րոյ խո­րու­թիւննե­րով։ Յա­ջորդ յօ­դուա­ծի մէջ կը խոս­տա­նամ քա­նի մը մէջ­բե­րու­մով անդրա­դառ­նալ այդ եր­կին։

Ձո­րերը աւե­լի խոր են հի­մա

Հայ մտա­ւորա­կանը «խոր» բա­ռը գոր­ծա­ծեց որ­պէսզի իր մտքի խո­րու­թիւննե­րը երե­ւան հա­նէ։ Կար­սե­ցի իւ­րա­յատուկ առա­կագիր Մկրտիչ­ Կո­րիւ­նը (Կո­րիւն Մկրտի­չեան, 1913-1984) երկտո­ղի մը մէջ ամ­փո­փեց իմաս­տուն միտք մը. «Թրի կտրա­ծը բուժւում է մի օր, լե­զուի կտրա­ծը մխում է միշտ խոր»։ Պա­րոյր Սե­ւակը խօ­սեցաւ հայ­րե­նասի­րու­թեան մա­սին. «Չկայ աւե­լի խոր զգա­ցում, քան հայ­րե­նասի­րու­թիւնը»։ Ապա եկան ու­րիշներ եւ այ­տա­յայ­տո­ւեցան կեան­քը եւ բնու­թիւնը ըմբռնե­լու մա­սին։ Պոլ­սոյ մէջ Մատ­թէոս Զա­րիֆեան մայ­րա­մու­տին Մար­մա­րա ծո­վը դի­տեց եւ մրմնջաց. «Երբ իրի­կուան ծո­վը դի­տես, / Կը տես­նես խոր իրերն ան­տես»։ Լե­ւոն Շան­թի հա­մար վեր­ջա­լոյ­սի շո­ղերն ալ չէին հար­կա­ւոր տես­նե­լու հա­մար ճշմար­տութիւ­նը. «Բո­լոր մեծ խո­րու­թիւննե­րը միայն խա­ւարի մէջ կա­րելի է տես­նել»։ Իսկ Հա­մօ Սա­հեան Լոր գիւ­ղի մէջ սպա­սեց, որ ամպրոպ ըլ­լայ, որ­պէսզի Զան­գե­զուր աշ­խարկը ցոյց տայ իր ամ­բողջ գե­ղեց­կութիւ­նը. «Ամպրո­պից յե­տոյ / Սա­րերն աւե­լի բարձր են երե­ւում, / Խոր են երե­ւում ձո­րերն աւե­լի»։

Հո­վիւը մնաց խոր ձո­րի մէջ

Ձո­րի խո­րը… Ներշնչման ի՜նչ աղ­բիւր հայ բա­նաս­տեղծի եւ եր­գա­հանի հա­մար… Այդ եր­գե­րէն մէ­կը հայ ժո­ղովուրդին սի­րելի Հին­գա­լան է։ Այդ եր­գի մէջ կայ հո­վիւի բա­ժին ին­կած «խոր ձո­րի մէջ» մնա­լու դժբախտ վի­ճակը։ Գի­տէք, հո­վիւը հա­սարակ, սո­վորա­կան մարդ է, իսկ Հին­գա­լան, ըստ մէկ մէկ­նա­բանու­թեան, Շու­մե­րական բարձրաշ­խարհիկ դի­ցու­հի։ Եր­գի մէջ սի­րավառ տղան չի ար­ժա­նանար իր սի­րածի սի­րոյն, կը նո­ւագէ սի­րոյ եր­գը, իրեն կ’երե­ւան սի­րածի վառ այ­տե­րը, անոր բոց աչ­քե­րը, ապա, սա­րի վրայ կը տխրի խեղճ հո­վիւը՝ կը մնայ խոր ձո­րի մէջ. «Ա՜յ, խե՚ղճ հո­վիւ, քեզ բա­ժին / Խոր ձո­րեր մնա­ցին, / Հին­գա­լա, Հին­գա­լա»։

Վայ­րէջքը

Այ­սօր, միասին վայ­րէջք մը կա­տարե­ցինք հա­յոց «խոր» բա­ռի պատ­մութեան խո­րերը։ Մութ չէր ան, ոչ ալ՝ վտան­գա­ւոր։ Ընդհա­կառա­կը տե­սանք լու­սա­ւոր միտ­քեր։ Իսկ յա­ջորդ յօ­դուա­ծի մէջ պի­տի փոր­ձենք դուրս գալ այդ խոր ձո­րէն ու երբ անցնինք գե­ղապաշտնե­րու արա­հետէն վեր, ինչպէս խոս­տա­ցայ, պի­տի հասկնանք, թէ ո՚ր տա­ղասա­ցի սիր­տը այ­րե­ցաւ սի­րոյ խոր­շա­կով եւ ո՚ր բա­նաս­տեղծի հո­գին խա­ւարե­ցաւ խոր վիշ­տով։ Իսկ որ­պէս հրա­ժեշ­տի խօսք կը փա­փաքիմ ձե­զի մա­տու­ցել Փոքր Ասիոյ խո­րերը ծնած, Հա­յաս­տա­նի խո­րագոյն բնա­կավայ­րե­րու մէջ երգ ու ծի­ծաղ ձայ­նագրած Կո­միտա­սի «Հոյ Նա­զան» եր­գը, ուր Նա­զանի եկած ձո­րերը խոր էին, շատ խոր…

Հո՜յ Նա­զան իմ, Նա­զան իմ,

Ջա՜ն, Նա­զան իմ, Նա­զան իմ,

Նա­զան, դու բա­րով եկար,

Կա­նաչ սա­րերով եկար,

Խոր-խոր ձո­րերով եկար։