Բառ մը որ սիրեց ըմբոստանալ
Արտաքինով հեզ է ան, հլու եւ հնազանդ, համեստ եւ հպատակ։ Նաեւ, ցած, ստորին, անշուք եւ վար։ Այս հոմանիշները, յարգելի ընթերցող, չգործածեցինք ստորացնելու համար բառ մը, որ հազար հինգհարիւր տարի հաւատարմօրէն ծառայեց հայոց լեզուին, ողբակից եղաւ մեր «խոնարհած» քաղաքներուն եւ տաճարներուն, դարձաւ «խոնարհազարդ», «խոնարհագոյն» եւ «խոնարհամիտ»։ (Վերջինին, 1261 թուականին արժանացած էր Խաչենի Աթաբակ իշխանը՝ «այր խոնարհամիտ», Գանձասար վանքի նկատմամբ ցուցաբերած հոգատարութեան համար)։ Բառը նոյնիսկ երկինք բարձրացաւ որպէս ջերմեռանդ աղօթք, ինչպէս Նարեկացին կը մրմնջէր.
«Որդի անճառ մեծիդ Աստուծոյ,
խոնարհեցոյ զունկն քո»։
Մեր գրականութիւնը՝ հոգեւոր տաղաչափութենէն մինչեւ պատմական երկեր, խոհական բանաստեղծութիւններէն մինչեւ աշուղական երգեր՝ դիմեց «խոնարհ» բառին ու ստեղծեց պատկերալից նկարագրութիւններ, ինչպէս «խոնարհեալ բարձրութիւն», «խոնարհ ծառայ», «խոնարհ աչքեր», «խոնարհուած եկեղեցի», «խոնարհ ծաղիկ»։ Բառը նաեւ դարձաւ Ակսել Բակունցի պատմուածք՝ «Խոնարհ աղջիկ» եւ Ստեփան Ալաճաճեանի վէպ՝ «Եղէգները չխոնարհուեցին»։ Եղիշէ Չարենցը այս բառով բարեւեց հայաշխարհը կերտած վարպետներուն. «Եւ վարպետներ, խոնարհ ու հանճարեղ»։
Մեր խոնարհած բանաստղծներէն մէկը եղաւ Վահան Տէրեանը. «Ես հասկանում եմ քո խենթ աչքերի հրեղէն լեզուն, խոնարհ եմ լինում ես, որպէս գերի»։ Խոնարհեցաւ նաեւ անոր սիրտը.
«Ես մի ճամբորդ եմ մթնում մոլորուած,
Ու հոգնած սիրտըս դարձել է խոնարհ».
Երկար դարեր հայը յարգեց անոր խորհուրդը ու անսաց։ Քերթող Ներսէս Անձնապատցի վարդապետը խրատական քառեակ մը յօրինեց եւ զգուշացուց մեզ՝ անխոնարհութեան հետեւանքներու համար.
Ոմանք հպարտ եւ անխոնարհ
Եւ ի յաղօթս ծոյլ եւ տկար,
Նոցա փակեալ է դուռն երկնից,
Ոչ վայելեն շնորհս անճառ։
Միջնադարուն հայուհիներ սկսան այս բառը ընդունիլ որպէս անուն, «Խոնարհ»։ Ան նաեւ միանալով արաբերէն «մելեք», այսինքն «հրեշտակ» բառին՝ յառաջ բերաւ Խոնարհ-Մելեք անձնանունը, որուն բարբառային ձեւն էր «Խունարմելեք»։ Ըստ պատմական աղբիւրներու, ձեռագրի մը մէջ յիշատակուած է «տիկին Խունարմելեք» մը, Ծերի կին, տանուտէր Սատաղայի մեծ մայրը։ Այժմ կան հայուհիներ, որոնք իբրեւ անուն կը կրեն բառին փաղաքշական տարբերակը՝ «Խոնարհիկ»։
Խոնարհ գտնուեցան նաեւ... աշուղները։ Գարեգին Լեւոնեանը նկատեց այս երեւոյթը եւ անմիջապէս նշեց 1892 թուականին իր ծննդավայրի՝ Ալեքսանտրապոլի մէջ լոյս ընծայած «Հայ աշուղներ» աշխատասիրութեան մէջ. «... աշուղը առհասարակ լինում է խոնարհ, սրամիտ եւ վառվռուն մարդ... Խոնարհ են՝ որովհետեւ խնջոյքներում կամ մի որ եւ է մարդաշատ տեղերում համեստ՝ քաղցրաբարոյ, եւ համբերող կ՚լինեն, միշտ չէզոք մնալով»։ Կը ներէք, չներկայացուցի մեր յարգելի հեղինակը։ Գարեգին Լեւոնեանը, ուսումով նկարիչ՝ պատմաբան էր, արուեստաբան, Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանի մէջ գեղարուեստի պատմութեան եւ նկարչութեան դասախօս, ինչպէս նաեւ «Գեղարուեստ» պատկերազարդ հանդէսի հրատարակիչ։ Անշուշտ պէտք է նաեւ յիշել, թէ ան որդին էր սիրուած գուսան Ճիւանիի ու յաճախ իր հօրը հետ երթ ու դարձ կ՚ընէր Թիֆլիս եւ Ալեքսանդրապոլ՝ ներկայ էր աշուղական հաւաքոյթներուն եւ ականատես կ՚ըլլար անոնց կենցաղին եւ բնաւորութեան։
Հայկական մատենագիտութեան պատմութիւնը մեզի կը յիշեցնէ մէկ այլ տեղեկութիւն. «Խոնարհ» բառը 1853 թուականին արժանացաւ Մխիթարեան միաբանութեան հրատարակիչ վարդապետներու յատուկ ուշադրութեան։ Այդ թուականին Վիէննայի մէջ առաջին անգամ լոյս տեսաւ գիրք մը, որուն անուանաթերթին վրայ բառը գրաւեց կեդրոնական տեղը- խոնարհաբար անշուշտ։ Այդ գիրքը կը կոչուէր «Ոսկի գրքոյկ կամ գործնական խոնարհութիւն»։ Իսկ 1900 թուականին բառիս հանդէպ նոյն ազնուութիւնը ցոյց տուաւ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի տպարանը։ Հոն լոյս տեսաւ ութը էջնոց համեստ հրատարակութիւն մը. «Մկրտիչ խոնարհ ծառայ Յիսուսի Քրիստոսի Հայրապետ եւ հովիւ ընդհանուր Հայաստանեայց սուրբ եւ առաքելական եկեղեցւոյ հաւատացեալ հօտին Քրիստոսի եւ անարժան սպասաւոր տանն Աստուծոյ Կաթուղիկէ Սուրբ Էջմիածնի, նախակարգեալ Մայր Աթոռոյ Սուրբ Գրիգորի հօրն մերոյ Լուսաւորչին», այլ խօսքով՝ «Մկրտիչ խոնարհ ծառայ»։
Բայց, յարգելի ընթերցող, օր մը, վարդապետներուն քարոզած «խոնարհութիւն» եւ «խոնարհամտութիւն» բառերը յարմար չեկան հայութեան։ Բառ մը, որ ձեւաւորած էր մեր ազգի նկարագիրը՝ դարձաւ այպանելի։ Ազգային ազատագրական պայքարի օրերն էին անոնք։ Այդ օրերուն վերելք ապրեցաւ «խոնարհ»ին ըմբոստ երկուորեակը՝ «անխոնարհ»։ Ռաֆֆին էր այդ ժամանակաշրջանի գլխաւոր գրիչն ու ոգին։ Անոր անդրանիկ վէպին, «Սալբի»ին կը պատկանին հետեւեալ միտքերը. «Ամօթ է մեզ, երբ մենք, անասուններին հաւասարուելով ընդունենք այդ անարգութիւնը, մեր գլուխը խոնարհեցնելով եւ ուրիշի ոտքի տակը տալով»։ Սալբին ունի «անխոնարհութեան» հարուստ պաշար. Ահա մէկ այլ մէջբերում, «Շատ ազգեր, որ հայի կիսի չափ չկան, ո՜չ մի ազգի առաջ չեն խոնարհեցնում իրանց անպարտելի գլուխը, այլ քաջութեամբ եւ թրի զօրութեամբ պահպանում են իրանց ազգային անկախութիւնը»։ Ազգի թուլութեան մէջ Ռաֆֆին մատնանշեց նաեւ մայրերու բաժինը. «Մայրերը տղայական հասակից ծանրաբեռնում են խեղճ երեխայի գլուխը սուտ առասպելներով- ծառայութիւն, խոնարհութիւն, համբերութիւն, ստրկական հնազանդութիւն»։ Չխոնարհելու կրակը պատեց Հայկական լեռնաշխարհը ու վառ մնաց մինչեւ «Արցախեան շարժում», ապա դարձաւ վաւերագրական ֆիլմաշար. «Խոնարհ Հերոսներ», նուիրուած՝ նահատակ զինուորներուն։ Այսօր հազարաւոր ծաղիկներ կը խոնարհին անոնց հողակոյտերուն վրայ։
«Խոնարհ ծառաները մայրենիին», յարգելի ընթերցող, երկու վանկով ստեղծեր են գրական բարձրութիւններ։ Բառը, թէ՛ համեստ եւ թէ՝ ըմբոստ, բայց միշտ որդիական ծառայասիրութեամբ՝ թարգման եղեր է հայոց վիշտերուն եւ բաղձանքներուն։ Իսկ գալ շաբաթ, «որդի»ն պիտի ներկայանայ։ Ան, որպէս հիմնական թերակատարը այդ բոլորին՝ պիտի պատմէ ի՛ր ոդիսականը։
