- Բարեւ աշակերտներ։ Այսօր քոչարի պարը կը սորվիք։ Քոչարին Հայկական լեռնաշխարհի ամենէն տարածուած պարն է։ Ան արձանագրուած է, որպէս համամարդկային անշօշափելի մշակութային արժէք։
Հիւր պարուսոյցը աշակերտներուս պիտի տայ քոչարիի մասին ազգագրական տեղեկութիւններ։ Ան պիտի բացատրէ նաեւ, թէ այդ պարը ի՛նչ կապ ունի խոյի հետ եւ խոյը ի՛նչ կապ ունի ռազմի հետ։ Մինչեւ, որ պատանիները առաջին փորձը կատարեն՝ մենք խօսինք խոյի եւ «խոյ» բառի առեղծուածի մասին։
«Խոյ» բառի ստուգաբանութիւնը խոցելի կէտ է հայ լեզուաբանի համար։ Բազմաթիւ այրեր փորձեր են բացատրել, թէ ի՛նչ է անոր արմատը։ Աւա՜ղ, դեռ կը բացակայի վերջնական բացատրութիւն մը։ Կան հակասական կարծիքներ, թէ ան կովկասական փոխառութիւն է, կամ՝ ասիական ծագում ունի, կամ ալ հայկական բառ է՝ ասիականները փոխառութիւն են։
Հակառակ անոր, որ հայկական բառարաններուն ծանօթ չէ «խոյ» բառի ծագումը, հայը լաւ գիտէ անոր խորհուրդը։ Հայկական մտածողութեան մէջ խոյը քաջարի, խիզախ, եռանդուն, աշխոյժ, գործունեայ, յամառ, տոկուն, ուղղամիտ, իրատես, կրքոտ, ղեկավարող եւ առաջնորդող է։ Ըստ տոմարագէտ, րաբունապետ, երաժիշտ, քերական եւ մեկնիչ Յակոբ Ղրիմեցիի, որ 1410 թուականին նշանակուած էր Վանայ Լիճի հիւսիսայոին կողմը գտնուող Մեծոփայ վանքի նորաբաց դպրոցի իմաստասիրութեան եւ տոմարագիտութեան դասախօս, «Խոյ» անուանուած է գարնան առաջին կենդանակերպը, քանի որ «խոյը ծննդական է»։
- Աշակերտներ, քոչարին հայկական լեռնաշխարհի ազատատենչ տղաներու պարն է։ Մեր պապերը խոյը դիտելով սորվեր են անոր պէս պայքարիլ ու պարել։ Խոյէն սորվեր ենք հակառակորդի աչքերուն անշեղ նայիլը եւ ուս ուսի խոյանալու արուեստը։ Սիւնեցի մեր նախնիները իրենց բնաշխարհի սլացիկ գագաթներէն մէկը անուաներ են «Խոյի եղջիւր»։
Գիրերու գիւտով, «խոյ»ը դարձաւ գրագէտ։ Ան համարձակ քալեց նախ Աստուածաշունչի - մօտաւորապէս երկու հարիւր անգամ - , ապա միջնադարեան մատենագրութեան էջերուն վրայ։ Ահա քանի մը տողիկ. «Քաւեսցէ ի նմանէ քահանայն խոյիւն», «Ի շիկակարմիր մորթոյ խոյոց»։ Միջնադարուն «խոյ»ը նմանողութեամբ դարձաւ նաեւ պատերազմական մեքենայ մը։
«Խոյ»ը սիրեց սեռիլ։ Այդ միավանկը մեր մայրենիին տուաւ տասնեակ մը բաղադրեալ բառեր, ինչպէս՝ խոյեղջիւր, եզնախոյ, խոյաքիթ եւ խոյգողութիւն։ «Խոյ»ի նկարագիրն ալ դարձաւ բառ. խոյանալ եւ խոյանք։ Հայ ճարտարապետը նայեցաւ անոր ոլորուն եղջիւրին, հիացաւ, ու Դ. դարէն սկսեալ շինեց՝ «խոյակ», ըստ Հայկազնեան Բառարանի՝ «Գլուխ կամ վերնախարիսխ սեան՝ ոլորտացեալ ի ձեւ գլխոյ խոյից»։ Ագաթանգեղոսը «Պատմութիւն Հայոց» աշխատասիրութեան մէջ երկու պատկերաւոր գործածութիւն պարգեւեց «խոյակ» եւ «խոյանալ» բառերուն. «Խարիսխք՝ կարմիրք էին ի գոյն արեան եւ սիւնք ամպեղէնք եւ խոյակք հրեղէնք», «Սլացեալ խոյացեալ գայր՝ ըստ նմանութեան արագաթեւ արծուոյ»։ Հայը երբ յղացաւ «խոյանալ» բառը, արդէն որոշեր էր, թէ ան ի՛նչ պիտի նշանակէ- բուռն յարձակիլ խոյի նման, թափով դիմացինին դիմել, սլանալ եւ սրանալ։
«Խոյ» բառը գրաւեց հայ բանաստեղծ-կաթողիկոսի գրիչի ալ ուշադրութիւնը։ Ներսէս Շնորհալիի տաղերու շնորհիւ - ի՝նչ բախտաւորութիւն – բառը տեղ գտաւ հայկական հոգեւոր բանաստեղծութեան մէջ. «Ոչ խոյ յողջակէզ կախեալ», «Խոյ ի յողջակէզ ընդ բանաւոր զենմանն»։
Յարգելի ընթերցող, Ներսէս Շնորհալիէն մինչեւ 19րդ դար, ցաւօք սրտի «խոյ» բառը գրեթէ բացակայեցաւ հայկական գրականութենէն։ Ըստ երեւոյթին խոյը քնարական բառ չէր եւ խաղաղասէր ու սիրատենչ հայ աշուղը, Ֆրիկը կամ Քուչակը, Թլկուրանցին կամ Կ. Երզնկացին չուզեց, որ իր եարը նմանի խոյի։ Այդ բառը լոկ ռազմաշունչ գրութիւններուն պիտի գար յարմար։ Առաջին առիթը գոյացաւ, երբ Յովհաննէս Տէր-Մարտիրոսեանը (Ա-Դօ) «Մեծ դէպքերը Վասպուրականում» գիրքի մէջ նկարագրեց Վանի ինքնապաշտպանութիւնը։ Հեղինակի պատկերացումով հայու հետ իր լեռներն ու ժայռերն ալ խոյացան. «Ինքնապաշտպանութեան գիծը... գնում հանգում էր... բերդի միջին տարածութեան խոյացած ժայռերին»։ Դանիէլ Վարուժանը իր քնարով նկարագրեց այդ օրերը. «Այն բազմաթիւ հոտէն, գոմին մէջ, եղո՜ւկ, / Մնացեր է խոյ մը միայն քաջարի»։ Ապա հերոսական շեփոր մը հնչեց։ Աւետիք Իսահակեանն էր, որ «խոյ» մը բերաւ ռազմաճակատ. «Հնչեց շեփորը գոռ պատերազմի, / Հին թշնամու դէմ խոյացան շտապ»։ Խոյացաւ նաեւ Հայկական Լեգէոնը։ Ահարոն Շխրտըմեանը պատմեց այդ հերոսութիւնը. «Յարձակումի առաջին ազդանշանին անոնք խոյացան խրամատներէն դուրս՝ խիզախ ու անվախ, մահուան դէմ անտարբեր»։
Վերջացաւ պատերազմը։ Պարոյր Սեւակը յիշեց իր հեթանոս ծիները. «Անահիտ։ Ես՝ մի հեթանոս առայսօր ծպտեալ։ -Անշարժութիւնը քո պիրկ ոտների. Դարձնում է ինձ մի խոյ օրուկուած»։ Ապա Խաչիկ Դաշտենցը պատմեց քոչարի պարը. «Մեր ուսապարկերը հանեցինք, զէնքերը հենեցինք ծառերին, ու պարն սկսուեց։ Ո՞վ է տեսել աշխարհում այդպիսի պար։ Նախ կանգնեցին որպէս պարիսպ, ապա ցնցեցին ուսերը, թափ առան եւ խոյացան առաջ»։
Այսօր հայրենիքի մէջ շինարարական աշխոյժ կեանք կայ։ Մայրաքաղաքի մէջ կը խոյանան բարձր շէնքեր, սիւներ։ Կը խոյանան նաեւ հոգիներ։ Բժշկական Համալսարանի ուսանողները կը կազմեն «Խոյ» ազգային պարի խումբը։ Իսկ հանրապետութեան այլ վայրերու մէջ...։ Կարդանք հայրենի մամուլը. «Չկալովկա համայնքի տարածքում վեր խոյացաւ Հայաստանում պետական ամենաբարձր դրօշը», «Անի պատմական մայրաքաղաքի դիմաց վեր խոյացաւ հայոց եռագոյնը», «Խոյացաւ Ապրիլեան պատերազմի հերոսների անուան լուսէ խաչը», «Խոյացաւ 106 մասնիկներից բաղկացած, զոհուածների թիւը խորհրդանշող խաչը»։
Յարգելի ընթերցող, ի՞նչ բոյթ, թէ խոյը ունի իրեն բնորոշ բացասական գիծեր։ Խոյը չզսպուած, անհատապաշտ, անկանխատեսելի եւ անհամբեր է, ունի ժամանակավրէպ քայլեր եւ ծայրայեղութիւններ։ Բայց այդ բոլորի մէջ կայ խարոյկ, անկառավարելի բոց ու արեւի փայլ։
- Տղա՛ք, քոչարին կոչ է մարտի։ Այժմ պարենք։ Գոռացէ՛ք ձեր սրտի բառերը, որ ըլլաք ուժեղ եւ խրոխտ, ու ձեր պինդ ոտքերու հարուածէն ելլէ դղրդիւն եւ փոշի։ Այս պարի մէջ կայ ձեր ծինը։
Երբ յօդուածս գրի կ՚առնեմ, տեղի կ՛ունենայ մէկ այլ ճակատամարտ։ Հայրենի հողի համար պարիսպ ու ժայռ դարձան ազատատենչ տղաներ։ Այս ճակատագրական ժամերուն, յարգելի ընթերցող, որոշեցի մէջբերել Գուսան Աշոտի մէկ երգը, որ կարծես, թէ նուիրուած է խոյացած այդ ճերմակ հոգիներուն.
Արծիւները վեր խոյացան,
Սեւ-սեւ ամպերն իրար անցան...
Շատ-շատերը վերադարձան,
Իսկ շատերն էլ յուշեր դարձան…
