Երբ հայկական հեքիաթ մը կը հասնի իր աւարտին, բարի հերոսները կը հասնին իրենց մուրազին, ապա երկինքէն կ՚իյնայ երեք խնձոր։ Բայց ինչո՞ւ չէր՝ օրինակ, երեք ծիրանագոյն ծիրան, երեք ողկոյզ հիւթեղ խաղող, կամ՝ երեք նուիրական նուռ։ Չէ՞, որ անոնք Հայկական լեռնաշխարհի հարազատ պտուղներն են կամ՝ մեր մէջ ապրելով շատ երկար դարեր՝ հայկականացած են։ Ի՞նչ ընենք։ Ինկաւ երեք խնձոր։ Ըստ երեւոյթին այդ պտուղը օտարութիւն չէ զգացած ու խոր արմատներ դրեր է մեր հողի մէջ։ Իսկ «խնձոր» բառը, իր կարգին, քաղցր հիւթ եւ բոյր տուեր է մեր գրականութեան։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, կը համտեսենք «խնձոր» բառը, ստուգաբանական արմատէն մինչեւ գրական պտուղները։
«Խնձոր» բառի լեզուական արմատները ցայսօր վիճելի են։ Կարծիքները եւ վարկածները շատ են այնքան, որքան բազմաթիւ են խնձորի տեսակները, ինչպէս՝ անարատը, շշին, չրխկանը, պապի-սպիտակը, տափակը, ուլին, շաքարալմազին, շաքարկենին...։ Սակայն, ի՞նչ փոյթ, թէ զայն առաջին անգամ ո՛վ տնկեր է մեր մրգաստանին մէջ՝ երբ արդէն մէկ ու կէս հազարամեակ է, որ անոր պտուղը կը վայելենք։ Բայց, գիտենք «խնձոր» բառի գրական մշակները, անոնք որոնք իրենց տաղերուն, երգերուն եւ ասքերուն մէջ աճեցուցին «խնձոր»ի բազմաթիւ սիրունատես տեսակներ։
Ժլատ եղեր է «խնձոր» բառը։ Երբ «արմատ»ը տուեր է 60 հատ բարդ կամ ածանց բառ, «տերեւ»ը՝ 116 հատ եւ «պտուղ»ը՝ 125 հատ, «խնձոր»ը չէ եղած նոյնքան պտղաբեր։ Անոր արմատէն աճեր են ինը զուսպ բառեր, որոնցմէ երկու հատը՝ գետնախնձորը եւ խնձորխոտը, խնձոր իսկ չեն։ Յիշեցնենք, թէ Սուրբ Գիրքի մէջ կայ միայն հինգ հատ «խնձոր»։
Թէեւ խնձորենին տարածուած է Հայաստանի բոլոր շրջաններու մէջ, սակայն մէկ քաղաք կ՚առանձնանայ իր խնձորով՝ Արտամետը, այն փառահեղ գիւղաքաղաքը, որ դարեր առաջ որպէս «Ոստան Հայոց» կը փայլէր Վանայ լիճի հարաւ-արեւելեան ծովափին վրայ։ Արտամետի բնակիչները այգեգործներ են եղած, որոնց մրգաստաններու մէջ խնձորի առատ բերք աճեր է։ Աշնան ամիսներուն ամբողջ քաղաքը բուրեր է փարթամ պարտէզներու խնձորներու հոտով։ Արտամետցին նաեւ ունեցեր է քաղցրահամ աւանդութիւն։ Հարսի տարազը բուրումնաւէտ դարձնելու համար, հարսանեկան աւանդական թիթեղապատ սնտուկին մէջ դրեր են քանի մը խնձոր։ Ազգագրագէտ Լուսիկ Ագուլեցին կը պատմէր, թէ իր ծննդավայրի մէջ ամանորին հարսնացուի տունը կարմիր խնձոր կը տանէին, ան ալ պուպրիկ կը նուիրէր։
Հայրենի ամէն քաղաք, ամէն գիւղ ունեցեր է իւրայատուկ «խնձոր» բառը՝ իր բարբառով համեմուած- Կարնոյ մէջ՝ խնծօր, Տիգրանակերտի եւ Թիֆլիսի մէջ՝ խնձուր, Նոր Նախիջեւանի մէջ՝ խունձոր, Ագուլիսի եւ Մոկքի մէջ՝ խնձիւր։ Կիլիկիոյ պարարտ հողերուն վրայ հաճընցիները վայելեր են «խը՛նձոյ»ը, իսկ զէյթունցիները՝ «խէօնձիւյ»ը։ Մեր լեռնաշխարհի արեւելեան հողերու վրայ, Արցախի մէջ, բառը դարձեր է «խնձէօր»։
Այս պտուղը սիրեց մեր երկիրը ու նոյնացաւ անոր հետ՝ դարձաւ տեղանուն։ «Խնձոր» անունով գիւղեր են եղած Սասնոյ Փսանք գաւառակի մէջ, Երզնկայի Քղի գիւղաքաղաքի մօտ, Տէրսիմի Չմշկածագ քաղաքէն ո՛չ շատ հեռու եւ Մուշէն քիչ հիւսիս՝ այնտեղ ուր Վարդոյի գետը կը միանայ Արածանիին։ Սեբաստիայէն մինչեւ Արցախ, ունեցեր ենք ինը հատ «Խնձորիկ» եւ տասը հատ «Խնձորուտ» անունով գիւղ։ Մեր բնաշխարհիկ քարտէզը կիտուած է Խնձորգիւղ, Խնձորգլուխ, Խնձորեստան, Խնձորի, Խնձորովիտ, Խնձորոյ գլուխ եւ Խնձորգին տեղանուններովը։ Վերջինը Վանայ ծովու հարաւ արեւելեան ափին էր փռուած եւ ունէր նաւահանգիստ։ Մեր շինարար եւ այգեպան ժողովուրդը կառուցեր է նաեւ Խնձոր Բերդը եւ Խնձորի վանքը։
«Խնձոր» բառը ե՞րբ հասունցաւ եւ ե՞րբ սկսաւ մեր լեզուին համ տալ։ Ոսկեդարուն, անկասկած, երբ ան կարմրած էր ու ջրալի դարձած։ Մեր հնագոյն մատեանները ունին հետեւեալ խօսքերը. «Խնձօրէնիք էին ոսկեգոյնք», «Ի ներքոյ խնձորոյն զարթուցի զքեզ», «Խնձօրէնի եղեւ խաչն, ընդ հովանեաւ նորա փափաքեցի (նստիլ)»։ Մեր մայրենին ունի նաեւ շաքարահամ դարձուածքներ։ Ճաշակենք քանի մը հատը. «Խնձոր գլորել», գժտութիւն տալ, իրար հետ կռուացնելու առիթ տալ, «Խնձորի ծառին քար նետող շատ կը լինի», գեղեցիկ աղջկայ՝ կնոջ հասցէին շատեր խօսք կը նետեն, «Խնձորին կէսն է» կամ՝ «Մի խնձոր է երկու կէս արած», իրարու շատ նման են, «Խածած խնձոր մը տուած չէ ինծի», անոնցմէ ոչ մէկ լաւութիւն տեսած եմ, ոչ մէկ պատիւի՝ յարգանքի արժանացած եմ, «Խնձորի պէս», սիրուն, սիրունատես, «Ետեւէն կարմիր խնձոր ուղարկել», հրաւիրել, «Վերի բաղի կարմիր խնձոր» հեգնական իմաստով՝ շատ կարեւոր, մեծ մարդ։ Նոյնը լսենք արցախցիի բերանով՝ «Ասիս բաղի կյարմյուր խնձոր ինի»։ Ձեզ զգուշացնեմ, յարգելի ընթերցող, թէ բոլոր խնձորները բարի եւ բախտաբեր չեն։ Հեռու պէտք է մնալ «Դրախտի խնձոր» կոչուածէն, որ գաղթակղիչ է եւ մեղք դրդող, իսկ պէտք չէ ըլլալ «Երկպառակութեան խնձոր», այսինքն վէճի կամ հակառակութեան պատճառ։ Իսկ մեր երկիրը, արդեօ՞ք մեր կարմրաւուն եւ նրբամաշկ խնձորն էր պատճառը, թէ միշտ դարձեր է «կռուախնձոր»։
Իմաստի զարգացում ունեցեր է «խնձոր» բառը ու դարձեր է՝ այտ, թուշ։ Պոլսահայերը կը սիրեն ըսել՝ «Երեսիտ խնձորները ուտե՜մ»։ Բառը յաջողած է նաեւ հայկական ճարտարապետութեան տարր դառնալ։ «Խնձոր»ի վրայ կը նստի գմբէթի խաչը։ Յարգելի ընթերցող, Դսեղ գիւղէն ո՛չ շատ հեռու, Ձաղիձոր գետի ձորալանջին, անտառի մէջ կայ՝ այժմ կիսաւեր Բարձրաքաշ Սուրբ Գրիգոր վանքը։ Յովհաննէս Թումանեանը տողիկ մը ունի անոր խնձորին նուիրուած. «Աւանդութիւնն ասում է, այնքան բարձր էր վանքի կաթուղիկէն, որ գլխի խնձորը երեւում էր դաշտից»։
Բառը քիչ մը ամչկոտ է, լաչակաւոր։ Մինչեւ մեր ժամանակները իր երեսը ընդամէնը երկու, այո, միայն երկու անգամ ցոյց տուեր է գիրքի մը շապիկի վրայ։ Զայն առաջին անգամ տեսանք 1871 թուականին, Վաղարշապատի մէջ, «Երկու խնձորածախ տղայոց պատմութիւնը» գիրքին վրայ, իսկ երկրորդը՝ 1895-ին, Թիֆլիսի մէջ լոյս տեսած պատմութիւն մըն էր՝ «Խնձօրէնիների երկրում»։ 2014 թուականին, հայրենի հրատարակչական դաշտը բարեխիղճ եւ բարեբեր եղաւ ու արցախի բարբառով լոյս ընծայեց հայկական ժողովրդական հեքիաթներու հրաշալի գիրք մը. «Երգինքան իրեք խնձոր վեր ընգաւ»։
Խնձորին երրորդն է ամենէն քաղցրը։ Ան կը վերապահենք յաջորդ յօդուածին։ Այդ հեքիաթի մէջ, դուք կը վայելէք «խնձոր» բառի աշուղական, քնարական, սիրային եւ կարմրաթուշ գործածութիւնները։ Այսօր մեր հեքիաթը աւարտենք այնպէս, ինչպէս բոլոր հայկական հեքիաթները կ՚աւարտին... Երկինքէն ինկաւ երեք խնձոր, մէկը՝ ըսողին, մէկը՝ լսողին, մէկն ալ՝ ականջ դնողին։
