Ինչե՜ր չխմեց հայը... Ափ մը գինի տարփանքի, պուտ մը համբոյր շրթներու, շիթ մը ջուրը արցունքի, կամ բաժակը դառնութեան... կում կում, խում խում, ումպ ումպ։ Այդ բոլորը կը պարտինք «խմել» բային՝ հայկեան բառարաններու հարբած զաւակին։ Փառք մեր աշուղներուն եւ բանաստեղծներուն, անոնց սրտին ու գրչին, խմեցինք նաեւ արեւը, հովը, հողը...։ Եւ դուք, յարգելի ընթերցող, որ այդ բայի հաւատարիմ երկրպագուն էք եղած, գիտէք, թէ այդ բոլորը ըմպած ըլլալու երանելի վիճակը կը կոչուի՝ կեանք։ Այսօր կ՛առաջարկեմ «խմել» բայի մասին զրուցել, մեր լեզուի մշտահոս աղբիւրին մօտենալ ու բաժակ մը գրականութիւն խմել։
Հայկական գրաւոր լեզուի արշալոյսին չունեցանք «խմել» բառը։ Յաջորդ դարերուն սակայն հոսեցան «գինեխում» «գինեխմեալ», «անխման» եւ «զարթխում» բառերը, որոնք կը նշանակէին հարբան, հարբած, արբեցութիւն չսիրող եւ գինիէն նոր սթափած։
Նոր բառբարներու մէջ յայտնուած «խմել» բայը ունէր բազմաթիւ փոխաբերական իմաստներ. Կեսարիոյ մէջ՝ թրջած հացը շորի մէջ պահել՝ կակուղցնելու համար, Պոլսոյ, Վանի, Սեբաստիոյ, Բալուի մէջ՝ ծխախոտ ծխել, Համշենի մէջ՝ մէկուն հոգեպէս տանջել, Թիֆլիսի մէջ՝ կենաց բաժակ վերցնել, Գանձակի մէջ՝ խնջոյք, խրախճանք, Ախլքալաքի եւ Սիվրիհիսարի մէջ՝ հարբեցողութիւն։
Արդեօ՞ք փառք պէտք է տալ մայր հողի պարգեւած գինիին, կամ լեռնային ձիւնաջուրով թորած օղիին, քանզի բառը շեղեցաւ ու ստացաւ նորանոր իմաստներ։ Անոնցմէ ամէնէն ծիծաղելին է՝ «Փողը խմել», այսինքն դրամը խմիչքի վրայ ծախսել ու մնալ անկուտի։
19րդ դարուն մեր ազգագրական ժողոուածուները ճոխացան, երբ բանահաւաք այրեր գրի առին պատկերալից արտայայտութիւններ. «Խում խմող» գինեմոլ, «Խումը գալ», խմելու ցանկութիւն ունենալ, «Թագաւորի խում», հարսնիքին փեսայի կենացը խմել, «Խում առնել», գինիէն, ջուրէն ումպ մը առնել, համտեսել։
Ապա եկան մեր աշուղներն ու բանաստեղծները, որոնք մօտեցան մայրենի աղբիւրին ու խմեցին անկէ։ Միջնադարուն սիրավառ տաղասաց մը գանգատեցաւ զինք չարչարող եարէն. «Այբ-էն մինչեւ ի քէ-ն գանկատ ունեմ ես / Ջանաս զարիւնս խմել, բայց կարենալ չես»։ Նոյն օրերուն գրի առնուած քառեակ մը խրատեց. «Դուն գինին չափով խմէ»։
16-րդ դարուն Այգեստանի գինին խմած Նահապետ Քուչակը կարմրած երեսով հայեցաւ իր եարին ու ըսաւ. «Գունովդ ինձ գինի պիտէր, / Խմէի ու արբենայի»։ Գեղեցկուհիի սիրով գինովցած աշուղը, զմայլելով անոր տեսքին շարունակեց երգել. «Այդ քո աչերուդ խնճերն / շատ մարդու արիւն է խմեր... Շուշայ մի գինի բերեմ, / ան խմիմ քու սիրուն վրայ...»։ Սիրահար տղաները միշտ չէ, որ սիրոյ գինին խմեցին։ Նոյն օրերուն մէկ այլ աշուղ տխրաձայն հառաչեց. «Զարտասուաց ջուրն խմեցի»։ Ապա եկաւ Սայաթ Նովան, շատ դառնութիւն խմած էր, ու իմաստասիրեց. «Հասայ դուռն ճշմարտութեան, խմեցի էս սուրբ գինին... Ամէն մարդ չի կանայ խմի, իմ ջուրն ուրիշ ջրէն է»։
Խրիմեան Հայրիկի «Յիսուսի վերջին շաբաթ եւ Խաչի ճառ» ստեղծագործութեան մէջ «խմել» բայը ստացաւ իւրայատուկ իմաստ, երբ խաչուած Քրիստոսը ըսաւ. «Խաչին բաժակը յօժարակամ խմեցի»։ Գարեգին Սրուանձտեանցը բառիս տուաւ ազգային-բարոյական բոյր. «Շաւարշանայ հողը համբուրել, Տղմուտին ջուրը խմել, կենաց կենդանութիւն են Հայութեան / Դու, Տղմուտ... քեզմէ ջուր խմողին Վարդանայ համը տաս»։
1908-ին Պոլսոյ մէջ քնարերգակ տղաներ սկսան խմել յոյսի եւ շողշողուն ապագայի մը երազը։ Արեւը տեսած այդ սերունդը, անգիտակ, թէ պիտի խմէր նաեւ դառնութիւնը, երգեց սրտաբաց։ Ահա այդ օրերու ճաշակէն գրական կաթիլներ. «Ես ուզեցի միշտ քովն ըլլալ, մտիկ ընել թնդիւն սրտին, շնչել, խմել ներա հոգին», Պետրոս Դուրեան, «Լեցո՛ւր բաժակը՝ խմեմ / Գինին անո՜յշ հեշտանքին... Գինին կախա՚րդ հեշտանքին»։ Սիամանթոյի համար «շնչել, ներշնչել» էր խմելը. «Հով խմենք, հովու նման անհունօրէն թեւաւոր»։ Ինչե՜ր չխմեցին Դանիէլ Վարուժանի գրական հերոսները։ Նախ հարճ Նազենիկը տեսանք։ Ան կը զղջար, թէ շրթունքն էր մօտեցուցած արգիլուած գինիին։ Գեղեցկուհին փաթթուելով Տրդատի պարանոցին՝ ողոգեց. «Ես յօժար խմեցի ձեռքէդ գինին քու սիրոյդ»։ Ապա բանաստեղծը ձայնեց «քոյր» գեղեցկուհիին. «Քո՛յր իմ... / Խմենք ալիքն արեւին... կայծերն աստղերուն... արիւնն ակօսին... գաղտնիքն հասկերուն... գինին Տարփանքին»։
Մեր գրականութեան արեւելեան վտակէն պոետներ խմեցին նոյն քաղցրութեամբ։ Աւետիք Իսահակեանը «խմել» բային տուաւ «ծծել, կլանել» իմաստը. «Խմէի համբոյրդ շրթներով տոչորուն»։ Թափառական Տէրեանը հայրենի կարօտով շշնչաց. «Անտուն անցորդից կը խնդրեմ ես հաց, / Պայծառ աղբիւրի ջուրը կը խմեմ»։ Չարենցը, որ ըսեր էր՝ «Եւ սրտի ցաւից յուսահատ ես մէ թաս օղի խմեցի»՝ իմաստասիրեց. «Աղէքի հետ սեղան նստայ, նոքարի (ծառայ) հետ խմեցի՝ / Մարդու ասած խօսքերի մէջ արդար կշիռք չտեսայ»։ Իսկ ժամանակակից Յովհաննէս Գրիգորեանը խրատեց.
Մի տխրիր, երբ
նստած ես սեղանի առաջ
եւ մի արտասուիր,
երբ գինի ես խմում։
Խմելու սեղան առանց երգի՞։ Յարգելի ընթերցող, այս սեղանը թող ամբողջանայ երգով ու տաղով։ Խնջոյքի երգերու մէջ խմելը պատկերուած է, որպէս սրբազան, հնաւանդ արարողութիւն։ Հայրենի ջուրը, գինին, հիւթը եւ օղին խմելով հայը կը հաղորդուի իր լեռնաշխարկի բերրի դաշտերու, այգիներու եւ մրգաստաններու հետ։ Հայ երգը երախտագիտութեան ձայնն է, զոր կ՚արձակէ կոչունքի եկած ամէն հայ։ Ահա քանի մը քաղցր եղանակ. «Խմենք ընկեր, ոսկէ թասով Հայաստանի կարմիր գինին, Ով որ խմի անուշ լինի Հայաստանի կարմիր գինին... Ալվարդ գինին քեզ հետ խմեմ, քելէ՛, քելէ՛, եար... Ալագյազ, ուտեմ ձունդ, խմեմ ջուրդ, ման գամ լանջիդ, իջնիմ ցած... Ա՛յ պաղ ջրեր, զուլալ ջրեր, եարս էլ խմե՞ց էդ ջրից... Ես ջուրն եմ խմել ամէն աղբիւրիդ, Անոյշ ակունքից, անոյշ Հայաստան...»։ Իսկ աղօթքի մրմունջ, հեթանոսական խրախճանքի կանչ ունի Բարսեղ Կանաչեանի «Նանոր»ը, ուր լսեցինք. «Խմենք նռան հատ գինի, գունը (գոյնը) արուն կը մընի (նմանի)... Սէրը սիրողին վայլէ, գինին խմողին անոյշ»։ Մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպումը, խմենք զանոնք եւ փառք տանք մայր հողին։
