Ամէն անգամ, որ մենք քալենք հայկական բառի մը գրական ճանապարհի վրայ, իմաստուն մը, այդպէս չէ՞ յարգելի ընթերցող, լուռ կ’ուղեկցի մեզի։ Ի՚նքն ալ անցեր է կեանքի երկար ճանապարհ։ Աշուղ մըն է ան, տաղասաց մը, վարդապետ մը, կամ՝ անանուն գեղջուկ մը։ Աղքատ միտքովս շատ մտածեցի. ի՜նչ անուն կարելի էր տալ այդ խելօք եւ խելացի մարդուն, որուն գործերով են յօդուածս հարուստ։ Հանդիպեցայ «խիկար» բառին։ Ճիշդ է, այդ հնադարեան բառն էր հայկական մտածողութեան մէջ ժողովուրդի իմաստութիւնը մարմնացնող անձ։ Ուստի, այսօր, երբ նոր խիկարներու անմիջական պահանջ կայ, որոշեցի այս էջի վրայ քանի մը յայտնի խիկար հրաւիրել եւ սնունդ առնել անոնց իմաստութենէն։
Ասորի իմաստունը
Խիկարը իմաստուն է, խելօք եւ խելացի։ Ածական մըն է ան այսօր։ Պատմութիւնը կը վկայէ, թէ Խիկարը Ք.Ա. 5-րդ դարուն ապրած իմաստուն մըն էր՝ Ասորեստանի Սենեքերիմ թագաւորի ատենադպիրը։ Անոր արկածախնդրութիւնները եւ խրատները մեզի հասած են «Պատմութիւն եւ խրատք Խիկարայ Իմաստնոյ» անունի տակ։ Հետեւաբար, «խիկար»ը կը պատկանի այն բառերուն, որոնց ծագումը անձի մը յատուկ անունն է։
Հայկական «խիկարը»
Հայկական լեզուի մէջ «խիկար» բառը գոյութիւն ունի 5րդ դարէն ի վեր։ Իսկ որպէս անձնանուն առաջին անգամ 1060 թուականին Ճառընտիր գիրքի մէջ գործածուեցաւ։ 12-րդ դարուն, Ներսէս Շնորհալիի շնորհիւ, բառս արդէն ածական էր «իմաստուն» առումով. «Ես ինչ կարդամ զիւրմէն քեզ ճառ, խելօքն ծով է ու խիկար»։ Ապա, 1300-1400 թուականներուն, երբ արդէն պատմութեան մշուշի մէջ անհետացած էր Խիկար իմաստունի ինքնութիւնը, բառը վերամշակուեցաւ որպէս իգական անուն։ Ահա քանի մը «խիկար» տիկիններ. Խիկար՝ կին Ստեփանոս քահանայի, 1348, մայր Յովանէսի, 1419, մայր Վարդան քահանայի, 1455, մայր Անթառամի, 1471։ Բայց, 1500-1600 թուականներուն, չենք գիտեր, թէ ի՚նչ հանգամանքներու տակ, «խիկար» բառը դարձաւ արական անուն, ինչպէս՝ տաղասաց Մուրադ Խիկարը, որ ապրեցաւ 1500-ական թուականներուն։
Աղուէսը խիկար է
Ածական «խիկարը» շատ յարմար էր իմաստուն խօսքեր եւ խրատներ արտայայտելու համար։ Եթէ մէկը ճարպիկ եւ խելացի էր՝ ըսինք «Ոտներով արագ, խելքովը խիկար»։ 1250-1314 թուականներուն ապրած նշանաւոր տաղերգու, հայ միջնադարեան սիրային քնարերգութեան հիմնադիր Կոստանդին Երզնկացին, որ կեանքի երկար ճանապարհներ անցած եւ փորձուած մարդ էր, մեզի տուաւ խրատ մը. «Մի՚ հաւատալ ամէն մարդոյ, թէ իրենք ցուցնեն քեզ խիկար»։ 1550 թուականին, Նահապետ Քուչակը, որ իր սիրային քառեակներով է յայտնի, կեանքի եւ մահուան պատգամ մը տուաւ մեզի։ Այդ քառեակի մէջ մարմինն ու հոգին կը զրուցեն։ Մէկը անմիտ է միւսը՝ խիկար. «Հոգիս ի մարմնոյս ելաւ, նա նստայ առջեւն ու լացի. / Ա՜յ հոգի, դու ո՞ւր կ՚երթաս, երբ քեզնով եմ ես կենդանի»։ / Հոգիս մարմնոյս ասաց՝ «Ես զքեզ խիկար կու գիտ՛ի. / Երբ տունն ի քակել առնու, տէրն ներսն այլ ի՞նչ բան ունի»։ Իսկ ժողովրդական իմաստութիւնը կը սորուեցնէ, թէ «Աղուէսը խիկար է», թեռեւս այն պատճառով, որ շուրջ 1150 թուականին Ներսէս Շնորհալին ռամիկ լեզուով զուարճալի հանելուկ մը գրի առաւ. «Զետ զզաղար խիստ է ի յար, / Սիրէ զմորթի եւ ատէ զբանջար. / Ես ի՞նչ կարդամ զիւրմէն քեզ ճառ, / Խելօքն ծով է ու խիկար»։ (Պատասխան. Աղուէս)
Խիկարը յիմարացաւ
Հայը երբ բռնեց ղարիպութեան ճամբան, մի՛ կարծէք թէ ան միայն իր գիւղը եւ ընտանիքը ձգեց իր ետին։ Հայ բանաստեղծներ, որոնք այդ ճանապարհը բռնած եւ այդ անգութ կեանքը ապրած էին, մեզի պատմեցին, թէ օտարութեան մէջ չկայ իմաստութիւն։ 1380-ին Բաղէշ քաղաքի Պոռ գիւղի մէջ ծնած տաղերգու, երաժիշտ, հասարակական եւ եկեղեցական գործիչ Առաքել Բաղիշեցին «Տաղ ղարիպի» ստեղծագործութեան մէջ բացատրեց, թէ երբ կամքով չէ՝ «օտարութիւն է խիստ դժար», ապա նկարագրեց «խիկար» մարդու վիճակը. «Այլ թէ իմաստուն է Խիկար, / Զնա կարծեն աղուաշ, յիմար, / Թէ ծառայէ մարդկան համար՝ / Նորա առնեն չարեօք վճար»։ Կեանքի նոյն բաժակը ցմրուր քամած տաղասաց Աւետիքը «Ղարիպը» բանաստեղծութեան մէջ բացատրեց, թէ որքան դժուար էր օտարութիւնը. «Հաց կ’ուտեմ, ի վայր չերթայր, / Ջուր կու խմեմ, լեղի եւ դառ»։ Ապա խօսեցաւ բոլոր խիկար ղարիպներու անունով. «Եւ թէ լինի նա իմաստուն, / Ճարտարախօս որպէս Խիկար, / Յիմար եւ խել ասեն նմա, / Խալար, տխմար եւ խելագար»։
Սիրահար խիկարը
Կը հաւատա՞ք ինծի, եթէ ըսեմ, թէ «խիկար» բառը սիրային տողերու մէջ յայտնուեցաւ, երբ դուք գիտէք, թէ սիրահարը իմաստազուրկ է, խելագար եւ երբեմն ալ ծիծաղելի յիմար։ Ես ձեզի տամ ժողովրդական բանահիւսութենէն օրինակներ. գեղջուկ կտրիճը օր մը կը սիրահարուի, կ’ըսէ. «Եղեր եմ խեւ սիրու տէր»։ Անճար, տղան ի՞նչ ընէ։ Չկայ դեղ։ Չկայ ճար։ Աստղերը կը կանչէ, խիկարները կը կանչէ. «Աստե՛ղք, դուք հարիւր հազար, / Մէկ ի վայր եկէք հաւասար, / Յորտեղ կայ խելօք խիկար, / Իմ խոցուս արէք դեղ ու ճար»։ Մէկ այլ օր Հայկական Զատիկ էր։ Զարթօնք։ Ուրախացաւ տաղասացը եւ ըսաւ. «Մարտն կու գայ ծաղկներով, / Երկնից հաւերն կարդալով, / Հրեշտակապետ փառս տալով, / Յորժամ Հայոց զատիկն գայ»։ Այս գեղեցիկ ստեղծագործութեան հեղինակն է միջնադարեան բանաստեղծ Մուրադ Խիկարը։
Գովասանք խիկարին
Հայկական պատմութեան մէջ եղան մարդիկ, կամ կիներ, որոնք արժանացան «խիկար» կոչումին։ Քանի մը հատը ցարդ կենդանի են, քանի որ յիշուած կը մնան հայկական գրականութեան մէջ. «Ա՚յ խելացի խաթուն դու խիկար», Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեան, վաղամեռիկ աղջկան մը համար, «Պարոն Թօլաք պարծանք ազգիս / Դուն յունիս անուն բարի, / Խելօք խիկար հեզահոգի, / Մէջ յաշխարհի ես գովելի», 1481 թուականի յիշատակարան, «Քաջ, իմաստուն եւ խիստ ճարտար, / Խելօք առատ որպէս Խիկար, / Աստուած օրհնէ զքեզ անդադար», Արիստակէս Խարբերդցի, Եդեսիացի խոճա Գասպարի համար գրած։
Գուշակութիւնք Խիկարի
Խիկարը շուտով տեղայնացաւ եւ միջնադարեան Հայաստանի մէջ վայելեց մեծ ժողովրդականութիւն։ Հայը նոյնիսկ կարծեց, թէ Խիկարը հեռաւոր անցեալի ազգային իմաստուն մըն է, անոր անունով ալ հիւսեց անհամար առակներ եւ զրոյցներ։ Ապա, եկաւ տպագիր գիրքի դարը։ Խիկարի զրոյցը առաջին անգամ 1708 թուականին Պոլսոյ մէջ «Պատմութիւն Պղնձէ քաղաքին» ժողովածուի անունով լոյս տեսաւ։ Ան մինչեւ 1953 վերահրատարակուեցաւ 15 անգամ. 13 հատը Պոլսոյ մէջ, երկու հատը Թիֆլիսի մէջ։ Իսկ Պարոնեանի բոլորիս յայտնի «Խիկարի Գուշակութիւնք» գի՞րքը- մէկ այլ հարստութիւն «խիկար» բառի տպագիր պատմութեան մէջ. «Խիկարի գուշակութիւնք», 1892, Թիֆլիս, 1936, Գահիրէ։
Սրամիտ, կատակաբան «Խիկար»
Յակոբ Պարոնեանի հանճարն էր Կ. Պոլսոյ եւ Ադրիանապոլսի մէջ երգիծական ամսագիր մը հրատարակել եւ զայն կոչել «Խիկար»։ Կ՚ուզեմ հակիրճ անդրադարձ մը ունենալ այս թերթի մասին, քանզի այսօր որքան անհրաժեշտ է նման հրատարակութեան մը ներկայութիւնը։ «Խիկարն» է որ խարազանեց եւրոպական նորամոլութիւնները, քաղքենիական սովորութիւնները։ «Խիկար» թերթն է որ պաշտպանեց արհեստաւոր խաւը, ինչպէս նաեւ ղարիպը։ Արփիար Արփիարեանը «Արեւմտեան հայոց արդի գրականութիւն» յօդուածի մէջ Պարոնեանի մասին ըսաւ. «Պաշտօնական երգիծաբանը Պարոնեանն էր, որ թէեւ երիտասարդ, բայց «հիներէն» կը սեպուէր… «Խիկար»ին մէջ շա՛տ սրամիտ, բայց անմեղ կատակաբան մըն էր»։
Խիկար տիկին Հուսնիխանը
Շատ փնտռեցի խիկար երգ մը, խելօք, խելացի, քիչ մըն ալ զուարճալի։ Աւա՜ղ։ Ո՛չ մէկ երգ, ո՛չ մէկ մեղեդի հայկական երգադարանի մէջ։ Բայց, չէ որ մեր հրաժեշտները ընդհանրապէս երգով կ’ըլլան, հետեւաբար որոշեցի 17-րդ դարու տաղասաց, գարնան եւ գինիի երգիչ Դաւիթ Սալաձորցիի երգի չվերածուած մէկ տաղով աւարտել յօդուածս։ (Ո՛վ գիտէ, վաղը երգահանի մը ուշադրութիւնը գրաւէ ան եւ շուտով վերածուի սիրուած եղանակի) Մինչեւ յաջորդ բառը՝ մնացէք իմաստուն, եւ շրջապատուած մնացէք խիկարներու կողմէ.
Դու լուսեղէն, կանթեղներես,
Քանի զիս կրակովդ էրէս,
Մէկ խօսի, աստուած կու սիրես.
Հուսնիխան, քեզ բարով տեսայ,
Ամսներով, տարով տեսայ։
Իմ գեղեցիկ, խելօք, խիկար ,
Գամ չեմ ասեր բոզ կամ նիկար,
Մանուկ իմ սրտիս դուր եկար.
Հուսնիխան, քեզ բարով տեսայ,
Ամսներով, տարով տեսայ։
