Ձօն՝ Անահիտին եւ Մարիամին
Ամանոր է այսօր
Օրհնեալ էին. մեղրահամ. ոսկեգոյն. քաղցրակաթ։ Խաղողի հատիկներ էին անոնք։ Ամբողջ ազգ մը անոնց համար եկաւ, խոնարհեցաւ եւ հաղորդուեցաւ անցեալին հետ։ Խաղողօրհնէք էր։ Կուռ ողկոյզները հասուն՝ ուրախութիւն եւ սէր կը բուրէին։ Հատիկները անոնց, մէյ մէկ արեւափայլ կաթիլներ, մեզի կը ժպտային խորանէն։ Յարգելի ընթերցող, շաբաթ մը առաջ հայ ազգը խաղողը եւ գինին ձօնեց Մարիամ Աստուածածնին, ապա փառքով վայելեց զանոնք։ Մեր սեղաններու վրայ ցնծութիւն եւ լոյս կաթեցաւ երկինքէն։ Ապա, գիշերային ժամերուն, երբ խաղաղ էր մեր տունը, ես որոշեցի այս ուրախութեան արմատին իջնել։ Քալեցի հայկական գրական այգիներու մէջ, հիացիկ կարդացի խաղողին եւ գինիին ձօնուած տաղեր եւ երգեր, դիտեցի հեթանոսական ծէսեր։ Հեշտագին էին անոնք, քաղցրահամ, քաղցրաբոյր եւ քաղցրահնչիւն, ինչպէս խաղողի պաշտամունքը, որ ծնունդ տուած էր անոնց։ Անոնք գլխու պտոյտ ալ տուին ինծի։ Ապա ես յօրինեցի այս յօդուածը եւ զայն ձօնեցի Անահիտին եւ Տիրամօր։
Անի-Կամախի այգիները
Շնորհաւոր նոր տարի։ Շաբաթ մը առաջ, յարգելի ընթերցող, Նաւասարդ էր։ Մենք թեւակոխեցինք Բուն հայկական տօմարի 4518-րդ տարին։ Աւետիս հայ ազգին։ Մեր հիները նաւասարդի առաջին օրը երբ Նպատ լերան հիւսիսային ստորոտի տակ՝ Արածանի գետի ափին, Վանատուրի տաճարին առջեւ կը տօնէին ամանօրը եւ կ’ուրախանային խաղերով՝ հայոց աշխարհի մէջ երգով ու տաղով տեղի կ’ունենար նաեւ այգեկութք։ Այդ օր հայ այգեպանը իր առաջին պտուղը կը նուիրէր Անահիտին։ Ես ձեզի բացատրեմ, թէ ո՚ւր էր նախաքրիստոնէական Հայաստանի պաշտամունքի այդ կարեւորագոյն մեհեանը, մի գուցէ կը ցանկանաք գալ տարի Օգոստոս 11-ին սակառ մը խաղող առնել եւ մեր ազգի 4519-րդ տարեդարձը հոն տօնել։ Անհասանելի չէ այդ վայրը։ Երզնկայի քաղաքի Կամախ գաւառի մէջ է, Երզնկա քաղաքէն 44 քմ հարաւ-արեւմուտք, Եփրատի ձախ ափին, Թանաձոր վտակի վրայ։ Երզնկա քաղաքէն ճամբայ ելած թաքսի մը մօտաւորապէս 50-55 վայրկեանէն ձեզ դիւրութեամբ կրնայ Կամախ տանիլ։ Ասիկա Հայկական լեռնաշխարհի վրայ կատարուած տեսարժան ճամբորդութիւն մըն է, որ կ’արժէ 400 լիրա, կամ՝ 10 տոլար։ Յիշեցնեմ, թէ Կամախը մեր պատմութեան մէջ նախ եւ առաջ յայտնի էր որպէս Արտաշէսեան եւ Արշակունի թագաւորներու զօրաւոր ամրոցը։ Հոն կը պահուէր անոնց արքունական գանձի մէկ մասը եւ հոն կը գտնուէր Արշակունի թագաւորներու գերեզմանոցը։
Ձօն Անահիտին
Հեթանոսական Հայաստանի մէջ խաղողի եւ գինիի նուիրաբերման արարողութիւնը հոգեւոր եւ պաշտամունքային բնոյթ ունէր։ Այգիներու առաջին բերքը կը ձօնուէր Անահիտին։ Խաղողը կը դիտուէր որպէս ծննդաբերութեան, պտղաբերութեան եւ կեանքի խորհրդանիշ։ Քրիստոնէութեան Հայաստան մուտքով շարունակեցիք մեր հին երգերը եւ աղօթքները գործածել, պարզապէս Անահիտ թիցուհի անունը փոխարինեցինք Մարիամ Աստուածածնի հետ։
Մայր այգին
Հին հայկական տաղերու մէջ Աստուածածինը «այգի» է, ինչպէս Առաքել Սիւնեցիի «Գովեստ ի Սուրբ Աստուածածնին» տաղը.
Աստուածածին, տնկեալ այգի.
Տնկեալ աջովն հայրենի.
Որ եւ տուէր պտուղ բարի,
Զտնկագործօղն ամենայնի։
Նոյնպէս «բարունակ» բառը վերածուեցաւ «Մեծ բարունակ» արտայայտութեան, որ Տիրամօր անուններէն մէկն է.
Աստուածածին, մեծ բարունակ,
Որ բարձրացար յերկնից քատակ,
Գողթն գաւառի բանաստեղծները բացատրեցին, թէ խաղողը Նոյի պարգեւն է, ինչպէս նաեւ՝ Ադամի ամենասիրած պտուղը. «Ազնիւ գովական պտուղ, ճաշակածն ասեն Ադամայ»։
Միջնադարեան տաղերու մէջ խաղողը օրհնելի, փառաբանելի, գովելի պտուղ է։ Ահա քանի մը ախորժաբեր տողիկ. «Յաջաջ զխաղողն տնկեցին, եւ բարձրաձայն զայն գովեցին», «Անմահութեան պտուղ ես դու», «Խաղող զքեզ գովել պիտի»։ Եթէ դուք կ’ուզէք ձեր բարեկամին կամ սիրականին բարեմաղդութիւն կատարել, հետեւեցէք մեր նախնիներու օրինակը, եւ մաղթեցէք, որ անոնց կարասները միշտ գինիով ըլլան լի. «Կարասն Ձեր լցուի գինով, աւետիս», «Ինոր մառանը լիքն է գինւով, ալելուա»։
Ինչպէ՞ս ելլեմ այգիէս
Գրիգորիս Աղթամարցին միջնադարու յայտնի բանաստեղծներէն մէկն է։ Նախ եւ առաջ ան Աղթամարի կաթողիկոս էր։ 1480-1550 թուականներուն ապրած հոգեւորականը, դեռ երիտասարդ տարիներուն երբ յիշեց մահը, գրեց յուզիչ տաղ մը եւ բացատրեց, թէ որքա՚ն դժուար է երկրային կեանքին հրաժեշտ տալ։ Անոր երգի տողերու մէջ «այգի» բառը ունի փոխաբերական իմաստ։ Ան կը նշանակէ աշխարհը, կամ՝ երկրային կեանքը։ Իսկ «Ինչպէ՞ս ելնեմ ի յայգոյս» տողի մէջ ան կը յայտնէ ափսոսանք՝ այսինքն կեանքի շնորհները դեռ լիովին վայելած չըլլալու վիճակը։ Ահա այդ բանաստեղծութիւնը՝ համառօտութիւններով. «Ինչպէ՞ս ելնեմ ի յայգոյս, / Ուռ եմ անկեր այս այգոյս, / զՏակն եմ ջրեր այս տնկոյս, / Դեռ չեմ կերեր ի պտղոյս, / Հնձան եմ շիներ այգոյս, / Կարաս եմ թաղեր գինոյս, / Դեռ չեմ խմեր ի գինոյս»։ Վան-Վասպուրականը յայտնի է իր այգեգործութեամբ, ինչպէս նաեւ կարաս թաղելու, կարաս բանալու հնագոյն ծիսակատարութիւններով։ Գեղեցիկ է կարծել, թէ Գրիգորիս կաթողիկոսը իր բանաստեղծութիւնը գրի առաւ Սուրբ Խաչ աթոռանիստ մայր տաճարի բարձրաքանդակները դիտելով։՝ Հոն պատկերուած են խաղողի չընդհատուող որթագալարներ, այգիներու մշակում, բերքահաւաք եւ գինիի պատրաստութիւն։
40 կարաս սէր
1500-1700-ներուն, դարաշրջանի սիրային տաղերգութեան ծաղկման պայմաններու մէջ խաղողի եւ գինիի նուիրուած երգ ու բանաստեղծութիւնները աշխարհիկ սիրոյ բնոյթ ստացան։ Միջնադարեան երգի մը մէջ տղան կ’ըսէ. «Կարասն ալ գինով լցած / Իր սիրածն առջեւն էր դրած»։ Մէկ այլ երգի մէջ կարասի եւ գինիի պատկերը ուրախութեան եւ քիչ մը կարմրելու պատճառ է, ինչպէս նաեւ՝ պտղաբերութեան նախատեսարանը.
Ես քեզ կարաս բանամ գերիս
Ես քեզ բերեմ անոյշ գինիս
Զի դու խմես կարմրիս
Աւետիս տամ հայոց ազգիս։
Խնդամք ի շուրջ կարասիս
Աւետիս տամ հայոց ազգիս։
Ժողովուրդական երգերու մէջ գինի խնդրողը տղան է, իսկ մատուցողը՝ իր սիրածը.
Այ լի՚ց (լեցուր) ու տուր, այ լի՚ց ու տուր,
Անապակէդ այ լի՚ց ու տուր։
Այ լի՚ց ու տու՚ր, ա՚յ լից ու տուր,
զԱնուշ գինուդ անապական։
41-րդ համբոյրը
Կարաս բանալու արարողութիւնը կարելի՞ է գծագրել կամ պատկերահանել։ Ինչո՞ւ չէ, մտածեցի, եւ մտաբերեցի հետեւեալ նկարը. Աշնան այգիներու մէջ սարքենք մայրամուտի շողերով ողողուած ընտանեկան ճոխ սեղան, սեղանի վրայ դնենք կողով-կողով կարմիր, ճերմակ, սեւ ողկոյզներ, քով-քովի շարենք գինի լեցուն բաժակներ, հոն գան նստին թիեցնող հարսեր, սեղանի գլուխը բազմին մեծեր, իրենց աշխատանքով հպարտանան այգեպաններ։ Ըլլայ խնջոյք։ Բարձրանայ ծիծաղ։ Ապա, տէրտէրներ գան խաչերով, աշուղներ գան սազերով, աղջիկներ գան փունջերով։ Ապա, կտրիճ երիտասարդը իր եարին կանչէ սիրերգութեան։ Այդպիսի օր մը ծնունդ առաւ, անկասկած, «Տօնէ եար» երգը, ուր քառասուն համբոյրը գովելի է, իսկ մէկ աւելին՝ աւելի։
Մեր տան առաջ քառսուն կարաս
Ձեր տան յիտեւ քառսուն կարաս
Քառսուն կարսին գինին է խաս
Ամէն կարսին պագ մը պիտի տաս
Արի սիրուն բան ասեմ,
Արի եար ջան օր ու գիշեր,
Կարմիր թշերդ պաչեմ
Վզիդ խալերը հաշուեմ
Այս երգը լայն տարածութիւն ունի, հետեւաբար հաճելի է լսել նաեւ անոր բարբառային տարբերակները.
Մեր դռան առաջ քառսուն կարաս,
Ձեր դռան առաջ քառսուն կարաս,
Քառսուն կարսի գինին էր հաս,
Ամեն փարչից՝ կթխեմ՝ իդաս,
Ամեն կթխին՝ մէ պագմ՚ տաս
Ամեն կարսին՝ արծըթէ թաս,
Ամեն թասիս՝ պագիկ մէ տաս։
Վերջին թասը
Ճաշակման եւ հաղորդութեան հոգեւոր իմաստ ունի Սուրբ պատարագի գինին, որ Քրիստոսի արիւնն է։ Հայկական մտածողութեան մէջ բաժակը ունի երկու իմաստ, գինին պարունակող ընդունարանը եւ խորանի սկիհը։ Ժողովրդական ծիսական երգերն ալ կ’աւարտին օրհնաբանական խօսքերով, ինչպէս՝ «Խմողաց՝ անուշ», եւ «Խմողն է օրհնած»։ Հայ ժողովրդական ծիսական բանահիւսութեան մէջ ներկայ է առաջնապտուղի՝ այսինքն խաղողի օրհնութեան եւ վայելումի հնագոյն ծէսը։ Ան կը կոչուէր «Նոր պտղոց տօն», այսինքն՝ Նաւասարդ եւ կը կատարուէր Օգոստոս 11-ի տօնախմբութիւններու ժամանակ։ Այդ ծէսերը վերածուեցան քրիստոնէական տօներու՝ Մարիամ Աստուածածնի վերափոխման տօն եւ Խաղողօրհնեք։
Յարգելի ընթերցող, այժմ Անահիտ դիցուհիին, մեր այգիներուն, խաղողին եւ գինիլից բաժակներուն հրաժեշտ տանք ուրախ երգով մը։ Թող Անահիտն ու Մարիամը պաահով եւ բերրի պահեն մեր աշխարհի այգիները, որպէսզի մենք լիովին վայելենք անոնց շնորհները, որ Նոյ նահապետի պարգեւն է Հայոց աշխարհին։
Այսօր տօնեմք ձեզ աւետիս,
Ահա ցնծամք յայսմ՚ տօնիս,
Բարով տեսայ գաւաթն յափիս,
Աւետիս տամ հայոց ազգիս։
