Քաղաք բառի ընկալման համար հարկաւոր է դիտել այսպէս կոչուած բնակավայրերու ընդհանուր պատկերը: Այս ալ մեզ կը տանի ժամանակներու հոլովոյթով քննարկելու քաղաքի էութիւնը:
Տակաւին նախակրթարանի տարիներէն սերտած ենք թէ բնակավայրերը կը դասաւորուին բնակչութեան քանակով: Գիւղը կամ աւանը փոքրագոյնն է, որուն կը յաջորդեն գիւղաքաղաքները, մեծ քաղաքները, մայրաքաղաքները: Այսպէս դիտուած օրինակները քաղաքի տարբեր դիմագիծներ կը պարզեն արեւելքի եւ արեւմուտքի մէջ:
Կոստանդնուպոլիսը, Աթհենքը կամ Պաղտատը, Աղեքսանդրիան եւ Սեմերքանտը, Պուհարան աշխարհի հնագոյն քաղաքներու օրինակներ են: Այս յիշուածներու կարեւոր յատկանիշը բազմաբնոյթ մարդկանց համակեցութիւնն է: Այդ միասնութեամբ է որ գոյացաւ նաեւ քաղաքակրթութիւն կոչուած հասկացողութիւն մը:
Արդարեւ բազումի իմաստ ներկայացնող բազմաթիւ բառերու արմատը կը յիշեցնէ նաեւ քաղաք բառի բնոյթը հանդիսացող «պոլիս» նախածանցի հետ: Անոր հետ կապուած է պոլիտեխնիկ, պոլիֆոնիկ, պոլիկլինիքա եւ նման բազմաթիւ բառերու պաշար մը:
Իսկապէս ալ թելադրած կենցաղով քաղաքի բնակիչը խիստ կը տարբերէր գիւղացիէն: Հետզհետէ գոյացաւ նաեւ գիւղի ու գիւղացիի հանդէպ նուաստացուցիչ համոզում մը: Կոշտ ու կոպիտ էր գիւղացին, իսկ քաղաքացին այդ նոյն գիւղական արմատէն սեռած, բայց պայմաններու բերումով տաշուած տեսակն էր մարդ արարածին:
Արեւմուտքի մէջ շատ աւելի ուշ, հազիւ միջնադարի աւարտին կազմուեցան այսօրուայ կարեւոր քաղաքները: Իշխանական համակարգը երբ քայքայուելով ծնունդ կու տար թագաւորութիւններու, երբեմնի ճորտերն ալ, իբրեւ ազատ անհատներ, առիթ գտան իրենց հմտութեան ու գիտելիքներու կամ ձեռներէցութեան շնորհքով նոր կեանք կերտել գետերու ափին ձեւաւորուած «պուրկ»երու մէջ: Իւրաքանչիւրը տարբեր իշխանի մը ճորտերը, այդ պուրկերու մէջ դարձան ազատ քաղաքացի եւ կերտեցին համակեցութեան կանոնները: Կերտեցին նաեւ քաղաքի մը սեփականատէրը ըլլալու գիտակցութիւնը: Այդ գիտակցութիւնը յաջորդ սերունդներուն համար եղաւ պատկանելիութիւն:
Նոր աշխարհը եւս ապրեցաւ քաղաքաշինութեան ուռոյն փորձ մը: Հիւսիսային Ամերիկայի անմարդաբնակ տարածքներու վրայ տասնամեակներու տեւողութեամբ կազմուեցան նոր քաղաքներ, որոնք եւս յաջորդ սերունդներու համար դարձան պատկանելութեան յատկանիշ:
Մեծ քաղաքի ձեւաւորած կրթութեան դէմ գլխաւոր սպառնալիքն է կեթթոյացումը: Երբ մարդիկ այդ մեծ խառնարանին ներկայացուցած վտանգներուն դէմ կ'ապաւինին ազգակիցներէ կամ համաերկրացիներէ բաղկացող թաղերու ապահովութեան, արագօրէն կը մաշի նաեւ համակեցութենէ ծագող քաղաքակրթութիւնը:
Նման սպառնալիք կը ծագի նաեւ դասակարգային մտահոգութիւննրով։ Արդի քաղաքի կրթութեան դէմ լուրջ վտանգ մըն է հարուստներու թաղամասերը։ Այդ թաղերու մէջ բնակարանները շրջապատուած են պարիսպներով եւ իբրեւ թէ անվտանգութեան կանխամիջոցներով։ Այդպիսին է օրինակ՝ Երեւանի մէջ Վահագնի թաղամասը։
Արդի կենցաղի պարտադրած մշակոյթն է համակեցութիւնը, որմէ խուսափիլը անհատը կը տանի դէպի պահպանողականութեան, նոյնիսկ յետադիմութեան:
