Մեծագոյն ֆօթօժուրնալիստ Արա Կիւլէրն ասում էր, որ արուեստը ծնւում է այն ժամանակ, երբ քո լուսանկարը այլեւս ոչ մի կապ չունի լուսանկարած առարկայի հետ։ Ի՞նչ էր ուզում ասել դրանով Կիւլէրը։ Որ այդ լուսանկարը այլեւս միայն լուսանկարչի գործն է եւ ուրեմն լուսանկարիչը արդէն լուսանկարիչ չէ, այլ՝ արուեստագէտ։ Ամենավատ բանը, որ կարելի է ասել նկարչին, դա «կարծես իսկական լինի» արտայայտութիւնն է։ Որովհետեւ իրականութիւնը դա Աստծոյ, արարչի տարածքն է։ Եւ այն անկրկնելի է։ Իսկ իսկական ստեղծագործողը պիտի աշխարհին մատուցի իր սեփական, իր ուրոյն աշխարհը, որը նայելիս հանդիսատեսը կը ճանաչի հեղինակին։ Նրա անկրկնելի ձեռագիրը։ Ոճը…
Ժիրայր Աղավելեանի նկարը տեսնելիս հնարաւոր չէ զսպել հիացմունքի բացականչութիւնը։ Այն դուրս է պրծնում անմիջապէս, ինչպէս վանդակից բաց թողած թռչունը։ Մարդ միշտ զարմանքի ծարաւ ունի։ Ահա այդ ծարաւն է յագեցնում Աղավելեանի արուեստը, ոչ ոքու չթողնելով անտարբեր։ Առաջին հարցը, որ ծագում է Ժիրայրի նկարը նայելիս, դա «ինչպէ՞ս է սա արուած»։ Սա ինչ արուեստի տեսակ է։ ֆօթօ՞ է։ Գեղարուե՞ստ է։ Այո, ֆօթօգեղարուեստ է։ Իր տեսակի մէջ եզակի։ Սկզբից Ժիրայրը լուսանկարում է որեւէ մի բնութեան պատկեր, այնուհետեւ շնորհիւ համակարգչային որոշ ծրագրերի ստեղծում այդ պատկերից գեղարուեստի նմոյշ։ Ինչո՞ւ ֆօթօգեղարուեստ, այլ՝ ոչ ֆօթօարուեստ։ Ժիրայր Աղավելեանը հեռուստառեժիսոր էր, նրա արուեստը գալիս է ռեժիսուրայից։ Ֆօթօն ենթարկեց շարժման եւ ֆօթօռեժիսուրայից անցաւ ֆօթօգեղարուեստի։ Անշուշտ, գոյութիւն ունի գեղարուեստական լուսանկարչութիւն որպէս արուեստի տեսակ։ Սակայն եթէ մենք հիմա նայենք որեւէ մի լուսանկարչի գեղարուեստական ֆօթօները, ապա հարիւր գործերից կը հաւանենք երեւի մի քանիսը։ Ժիրայրի հարիւր նկարներից մենք հարիւրն էլ կը հաւանենք, որովհետեւ այդ նկարները Ժիրայրը ինքնանպատակ չի ստեղծում. նկարներն ունեն գերնպատակ (արուեստում ասում են գերխնդիր), որն է՝ ազդել, աւելի ճիշդ ներազդել գեղեցիկի միջոցով մարդկանց ներքին աշխարհի վրայ։ Կայ տեսանելի աշխարհ եւ կայ անտեսանելի աշխարհը, որը բացայայտում են պոէտները։ Այդ անտեսանելի աշխարհ բացայայտողներին, լինի դա երաժիշտ կամ նկարիչ կամ արուեստի այլ տեսակի գործիչ, միեւնոյնն է՝ ես բոլորին ասում եմ պոէտ։ Ժիրայրի պոէտիկ նկարների առանձնայատկութիւնը այն է, որ դրանք ունեն շարունակութիւն։ Նրանք շարունակւում են որպէս ներշնչանք, դառնալով ներշնչանքի աղբիւր բանաստեղծական եւ երաժշտական երկերի համար։ Եւ կարեւորն այն է, որ բացում են երրորդ աչքը, սովորեցնելով ոչ միայն նայել, այլեւ՝ տեսնել…անտեսանելին։ Մի անգամ Պոսթոնում (իսկ Ժիրայրը աւելի քան 20 տարի ապրել է Պոսթոնում), նա կանգ է առնում մի ծառի առջեւ եւ հիացմունքով սկսում է նայել ծառի ճիւղին։ Մի անցորդ մօտենում է Ժիրայրին եւ հարցնում.”Այդ ի՞նչ ես տեսել այդ ծառի վրայ, որ հիանում ես եւ լուսանկարում”։ Սովորական մարդու համար ամէն ինչ սովորական է։ Բայց Ժիրայրը ոսկի էր տեսել ծառին.
-Ոսկի թափում այս ծառից։
- Ո՞ւր է։
2015-ին լոյս է տեսնում Աղավելեանի «Երեք հասակ» գիրքը, որը նա գրել էր իր 60-ամեակի առթիւ։ Գրքի մէջ ռեժիսոր, սցենարիստ, գրող, դերասան, վերջապէս, նկարիչ Աղավելեանը անշտապ զննում է իր անցած կեանքը, եւ հասկանում ես, որ կեանքը զննելու համար իրականում ոչ թէ ետ պէտք է նայել, այլ՝ առջեւդ, որովհետեւ մարդու կեանքը սփռուած է իր աչքի առաջ։ Սկսենք Ժիրայրի ազգանունից. «Մեր ազգանունը երկու արմատ ունի՝ «աղա» պատուանունը եւ «վել»՝ ազգական, մերձաւոր, սուրբ, տէր, պաշտպան նշանակութեամբ՝ երկրորդ բաղադրիչը։ Հին ազգանուն է. 17-րդ դարի սկզբներից այն գործածական է մեզանում”։ Աղավելեանը ծնուել էր 4 ատամով. Արծուիկ անունով տատիկս ասում էր. «Եթէ երախան ատամներով է ծնւում, կամ գլխակեր է լինում կամ շատ խելացի»։ Գրքում Ժիրայրը պատմում է իր մանկութեան գիւղի մասին՝ Վաչական գիւղի մասին Սիւնիքում, տատիկի պատրաստած համով կերակուրների, Վաչական գիւղի «համով» բարբառի… Այն, որ մենք ողջ կեանքում փնտրում ենք երջանկութիւն եւ տարիներ անց համոզւում ենք, որ «երջանկութեանը սպասել պէտք չէ, այն, միեւնոյնն է, չի գալու, գալու է երջանկութիւնը տեսնելու կարողութիւնը…»
Կերպարուեստում մի նկար կայ, որը կոչւում է «Սեւ քառակուսի»։ Այն ստեղծուել է Կազիմիր Մալեւիչի (1879-1935) կողմից 1915-ին։ Արուեստից հեռու մարդկանց համար այդ նկարը ոչինչ չի ասում. ո՞վ չի կարող սպիտակ ֆօնին սեւ քառակուսի նկարել։ Բայց իմ կարծիքով դա նկար չէ։ Դա միտք է։ Հանճարեղ միտք, որը գտել է Մալեւիչը։ Իսկ միտքը նրանում է, որ այլեւս պէտք է վերջ դնել իրական պատկերներին։ Այսինքն կերպարուեստի նպատակը իրականութիւնը կրկնելու մէջ չէ։ 100 տարի անց առաւել եւս անհնար է կրկնողութեան մէջ արուեստ տեսնել։ Գուցէ գեղեցիկ է բնութեան կամ առարկաների պատկերը պաստառի վրայ, բայց դա ընդամէնը կրկնողութիւն է։ Այսօր, երբ համակարգիչը նոյնպէս մտաւ մեր կեանք, Ժիրայր Աղավելեանի արուեստը աւելի քան համարժէք է նոր ժամանակներին։
24-31 հոկտեմբերին լինելու է նրա հերթական ցուցահանդէսը Նկարիչների Միութիւնում։ Հիացմունքը Ժիրայր Աղավելեանի երկրպագուների սրտից դուրս է ճախրելու, ինչպէս թռչունը վանդակից։
