Կայ Փուշկինի (1799-1837) մօտ մի բանաստեղծութիւն, որտեղ նա ասում է, որ դուրս է եկել որպէս ազատութեան սերմեր ցանող եւ անմեղ ձեռքով ստրկացած ակօսներում գցել է կենսարար սերմեր, սակայն աւաղ ընդամէնը կորցրել է ժամանակ, բարի մտադրութիւններն ու աշխատանքներ... Արածէ՛ք, խաղաղ ժողովրդներ, ձեզ չի արթնացնի պատուի կոչը. ինչի՞ է պէտք նախիրներին ազատութեան պտուղները. նրանց հարկաւոր է մորթել եւ խուզել։ Այսպիսի բանաստեղծութիւն։
Այնուհետեւ որպէս շարունակութիւն ես կարդացի Չեխովի (1860-1904) պատմուածքների ժողովածուն, որն ինձ վրայ անասելի տպաւորութիւն թողեց։ Ինձ կարծես ծեծեցին... 15 պատմուածքներ էին զետեղուած մի ժողովածուի մէջ «Մուժիկներ» (մուժիկ դա ռուս գիւղացին էր) անուան ներքոյ։ Սովետական գրաքննադատութիւնը յօդս ցնդեց իմ յայտնութիւնների ներքոյ։ Այո, մեզ քարոզում էին, որ գիւղացին օր ու գիշեր աշխատում էր եւ հալածւում ունեւորների կողմից։ Նման բան չես տեսնում Չեխովի պատմուածքների մէջ։ Նա ցոյց է տալիս ծայր աստիճան չքաւորութիւնը, որի պատճառն է ստորին դասի մարդկանց անասնական բնոյթը։ 1861-ից յետոյ ճորտատիրութիւնը վերացաւ Ռուսաստանում, իսկ 1917-ի յեղափոխութիւնը վերացրեց դասակարգերի բաժանումը, եւ բոլորը հաւասարուեցին աղքատութեան մէջ, սակայն ըստ աւանդոյթի գիտակից դասը խոյանում էր անգիտակից զանգուածի վրայ, որն ապրում էր մարմնի կարիքներով։ 20-րդ դարի վերջում կատարուեց նոյնը, այսինքն Սովետական Միութեան փլուզումը վերացրեց սովետական ճորտատիրութիւնը, եւ մարդիկ, ստանալով ազատութիւններ, այնուամենայնիւ ենթարկուեցին օրէնքներին, որոնք թելադրում էր հասարակութեան ամենաստորին խաւը, իսկ դա մարմնի օրէնքներ էին՝ ուտել եւ կշտանալ։ Հայրենիքը այդ խաւի համար տուն չէր։ Տունն էր հայրենիքը... «Արդեօք ինչ-որ մի բան կը փոխուի՞ Հայաստանում, եթէ մտաւոր խաւը վերադառնայ», հարցնում է իմ ընկերուհիս, որը վաղուց արտագաղթել է Ռուսաստան եւ զարմանում է, թէ որքան է իջել ժողովրդի մակարդակը։ Իսկ միւս ընկերուհիս, որը հետեւում է Հայաստանի իրադարձութիւններին, համեմատում է իր սիրտը մի թռչնակի հետ, որին շղթայել են եւ իրեն տեղ չի գտնում հիասթափութիւնից։ Այո, այլեւս նշաձող չկայ։ «Վախենում եմ», խոստովանում եմ ես, եւ ինձ պատասխանում են «Դու այնքան ուժեղ ես, ինչի՞ց ես վախենում»։ Չհասկանալուց եմ վախենում։ Համարժէք մարդու բացակայութիւնից եմ վախենում։
Մի պուրակ կայ Վանաձորում։ Այստեղ տեղադրել են 81 անմահացած զինուորների պատկերները։ Եւ արդէն դա պուրակ չէ, այլ զինուորական գերեզմանոց։ Գրեթէ ամբողջ Հայաստանի եւ Արցախի անկիւններում նման փոքր եւ մեծ գերեզմանոցներ են անմահացած հերոսների անուններով եւ մեզ նայող հայեացքներով՝ պուրակներում, դպրոցների, հիմնարկների եւ բուհերի բակերում։ Մի կին գրկել է իր փոքրիկին եւ շշնջում է ականջին. «Նրանք իրենց կեանքը տուեցին, որպէսզի մենք ապրենք»։ Բայց ինչո՞ւ մեր ապրելը չի գալիս։ Որովհետեւ մենք գիտենք այն, ինչ նրանք չիմացան։ Նրանք տուեցին իրենց կեանքը յանուն հայրենիքի, որն անցաւ թշնամուն։ Բոլոր շիրիմներին ծածանւում են Հայաստանի պետական դրօշները եւ արտասահմանցիների համար յատկապէս Եռաբլուրը դարձել է տեսարժան վայր. տեսէ՛ք որքան լոյս տղաներ են զոհուել պատերազմում, որին հայերը պարտուեցին։ Զինուորները չպարտուեցին։ 44 օր կռուեցին մի պատերազմում, որը նախատեսուած էր ընդամէնը 4 օրուայ համար։ Եւ զոհուեցին յաղթանակը սրտներում։
