Վերջերս՝ 2021-ի Սեպտեմբերին Հայաստանի Արագածոտնի մարզում, Երեւանից 19 քմ հեռաւորութեան վրայ, Աշտարակ քաղաքի մօտակայքում պեղումների արդիւնքում յայտնաբերել էին պրոնզէ դարի դամբարանադաշտ (35-33 դարեր Ք. ա.)։
Մինչ այդ 2010-ին Երեւանից 111 քմ հեռաւորութեան վրայ, Վայոց Ձորի Արենի գիւղում՝ Արփա գետի հովտում ընկած քարանձաւում, որը կոչւում է «Թռչիւնների քարանձաւ» կամ Արենի-1 յայտնաբերուել էր աշխարհի ամենահին կօշիկը։ Կօշիկը կամ հողաթափը 5,5 հազար տարեկան էր։ Այստեղ հնագիտական պեղումներն իրականացւում են 2007-ից եւ արդէն գտել են Ք.ա. 4200-3500 թուականներին վերագրած բազմաթիւ գտածոներ՝ բուսական մնացորդներ, ամանեղէն, ծիրանի եւ խաղողի կորիզներ, եղեգից պատրաստուած գործուածքներ, կանացի գանգեր... Հնձան են գտել նաեւ. յատուկ թեք հարթութիւնը վկայում էր այն մասին, որ այստեղ խաղող են ճզմել եւ հիւթը հոսել էր այնտեղ, ուր հասունացել էր համապատասխան աստիճանի։ Գինեգործութեան համալիրի հիմնական բաղադրիչ էր դա։ Ինչպէ՞ս է եղել, որ կաշուէ կօշիկը պահպանուել է հազարամեակներ, եթէ այն օրգանական նիւթից է, որի կեանքը հազիւ 50 տարի է։ Կաշուէ կօշիկը լցուած էր ծղօտով։ Շատ հազուադէպ կարելի է գտնել հազարամեակներ պահպանուած օրգանական իրեր։ Գուցէ պահպանման պատճառը քարայրում մշտական 10-20 ջերմաստիճանն է եւ... թրիքի հաստ շերտը։ Հնագէտ Բորիս Գասպարեանն ասում է, որ այդ կօշիկի եւ մեր ազգագրական կօշիկի միջեւ տարբերութիւն չկայ։ Ձեւը միշտ մնացել է նոյնը։ Կօշիկն այժմ ցուցադրւում է պատմութեան թանգարանում։ Մի անգամ մենք այցելեցինք թանգարանը Իրանից եկած հիւր՝ Անդրանիկ Բաբախանեանի հետ։ Տեսնելով այդ կօշիկը, նա բացականչեց. «Մենք այս տրեխն էինք հագնում Ղարաղանում (հայկական գիւղ Իրանում)։ Մէջն էլ ծղօտ էինք լցնում, որպէսզի տաք պահի»։
Այժմ անդրադառնանք 2021-ի Արագածոտնի մարզի պեղումների արդիւնքում յայտնաբերած դամբարանադաշտի գտածոներին։ Իրերի մէջ կային սափորներ, ուր հաւաքում էին հարազատների արցունքները։ Դրանց նրբագեղ տեսակը մինչ այդ տեսել էի թանգարանում։ Հարց. այդքան արցո՞ւնք։ Այո՛, հնարաւոր է։ Այսօր Հայաստանի քաղաքների եւ գիւղերի ամէն թաղամասում բացւում են կոթողներ՝ նուիրուած երիտասարդ տղաների, որոնք իրենց կեանքը տուեցին յանուն Արցախ հողի։ Յանուն հայրենիքի։ Մեր թաղամասը կոչւում է Մոնումենտ։ Մոնումենտի մեր հատուածում բարձրայարկ շէնքերի արանքում տարիներ առաջ այգի էր բացուել. ծաղիկներ, ծիրանիներ, նստարաններ, մէջտեղում ամֆիթատրոն էր արուել, քիչ հեռու՝ խաղահրապարակ։ Շէնքերի բնակիչները, յատկապէս տարեցները եւ մանուկները պարտադիր զբօսնում էին ծառերի հովին։ Բայց ահա ունեցանք պատերազմ ու անմահացած հերոսներ։ Ինպէ՞ս պիտի ծնողների հոգին հաշտուէր զաւակների կորստի հետ։ 4 զինուորներ պատերազմից տուն չվերադարձան։ Եւ ահա մոնումենտցիները օր ու գիշեր ամֆիթատրոնի կլոր հարթակում սկսեցին յուշակոթողի տեղադրումը։ Եռաբլուր սրբավայրից հող բերեցին։ Բացման արարողութեանը թաղի բնակիչները այնքան արտասուեցին, որ իրօք կարելի էր լցնել արտասունքի անօթները։ Միայն անմահացած Սամուէլ Խաչատրեանի մօր աչքերն էին չոր։ Նա իր խօսքում ասաց, որ պէտք է յուշագրքերով եւ յուշաքարերով ապրեցնել մեր հերոսների յիշատակը։ Նա ցաւը մի կողմ էր դրել եւ անսահման հպարտ էր ու բաւարարուած, որ այժմ կայ այս սրբավայրը։ Գիշերները այն լուսաւորուած էր, իսկ առաւօտները առջեւում թարմ ծաղիկներ էին դրւում։ Յուշակոթողը մեծ ձգողական ուժ ունէր եւ իմաստաւորեց այգին, դարձնելով սովորական այգուց կարեւոր միջավայր։ Սուրբ միջավայր։ Շատերը դա զգացին, սակայն մեր մէջ կան անհայրենիք, անզգայ մարդիկ, որոնք բողոքում են, որ ամէն տեղ տեսնում են զոհուածների նկարները, որոնք յիշեցնում են իրենց պատերազմի մասին։ Այդ պատերազմը նրանց շրջանցեց։ Նրանք նահատակներին զոհուածներ են ասում։ Նրանք այսօր էլ չեն տեսնում, որ օր օրի մեր հայրենիքը կրճատւում է։ Նրանք հեռատեսիլով միայն առաջին ալիքն են դիտում եւ չգիտեն կամ չեն ուզում գիտնալ, որ ամէն Աստծոյ օր մենք սար ենք կորցնում, ճանապարհ, գիւղ, անկլաւներ, որ մենք հետ ենք քաշւում, իսկ թշնամին առաջ է գալիս եւ դիրքաւորւում մեր ինքնիշխան տարածքում, որ կրակում է խաղաղ բնակիչների վրայ, արօտավայրերը հրկիզում, մեր իսկ ճանապարհներով անցնելիս հայերից պահանջում է հարկ մուծել Սիւնիքում... Եւ այդ պեղումները, որոնք վկայում են հայերի ներկայութեան մասին հազարմեակներ առաջ, կարող են մի գեղեցիկ օր յայտնուել թշնամու ձեռքին, ինչպէս դա եղաւ Արցախում եւ մենք ստիպուած լինենք ապացուցել, որ մենք մենք ենք։
Կարծեմ Տետէ Քորքութ էր ասել, որ մի՛ մշակէք այն հողը, որը չէք պաշտպանելու...։
