Անհետացած գեղեցկութիւն մը
Սիրուն գեղեցիկ պատկեր, հասակով տասնչորս ամաց,
թուխ մազերն է սիրուն, փայլուն երեսին վրայ է ցրուած։
Աջ ձեռն ունի մոմ վառած, վիզն ու ծոցն եւ սիրտն է ի բաց,
Ի միւս ձեռն իլի գինի՝ ապակի ամանով լցած։
(Սարգիս Հալէպցի, 1592-1662)
Աշակերտներս կը սիրեն այս բանաստեղծութիւնը։ Անշուշտ, նախ տասնչորս-տասնհինգ տարեկաններուն պէտք է բացատրել, թէ ինչո՛ւ իրենց տարեկից աղջնակ մը սիրային բանաստեղծութեան նիւթ դարձեր է, ապա՝ թէ ան ինչո՛ւ գինիի բաժակ եւ մոմ կը բռնէ։ Միջնադարու մարդու համար սովորական այս երեւոյթը ընդվզեցուցիչ ըլլալէ կը դադրի, երբ դասարանին կը յիշեցնեմ, թէ Հալէպցիի ժամանակակից Շէքսփիրի գրական հերոս Ռոմէոյի սիրահարը լոկ 13 տարեկան օրիորդիկ մըն էր։ Իսկ այժմ, բանաստեղծութեան երկրորդ դժուար հասկնալի տարրը՝ անհետացած գեղեցկութիւն մը՝ «իլի» բառը։
Այսօր, յարգելի ընթերցող, կ՚առաջարկեմ մերօրեայ ախտաւոր աշխարհի ցաւերէն հեռանալ ու վերյիշել միջնադարեան բառ մը, որ անհետացած է արդի հայերէնի մէջ ու դարձեր է անպարունակ։ Մինչդեռ, երեք-չորս հարիւր տարի առաջ էր, կը յիշէ՞ք, ի՜նչ գործածական էր ան եւ լեցուն էր իմաստով, քիչ մըն ալ փառքով, լոյսով, գինիով եւ... «բազում մեղքերով»։ Այժմ, բանանք հայկական հին բանաստեղծութեան գանձարանները, կամ ձեռագրաց յիշատակարանները եւ տաղարանները, ինչպէս որ կը փափաքիք, հետահայեաց ակնարկ մը նետենք ու տեսնենք, թէ «իլի» օգտաշատ բառը ինչ հետքեր ձգեր է։
«Իլի» կը նշանակէ լեցուն, լի։ Գրաբար «լի» ածականն է ան, «ի» նախդիրով միացած։ Միջին հայերէնի յատուկ բառ է։ Տեղին է յիշել, թէ Միջին հայերէնը գրաբարի եւ աշխարհաբարի միջեւ անցումային լեզու մըն էր, ծանօթ որպէս նաեւ «Ռամկօրէն» եւ «Կիլիկեան Հայերէն»։ Այդ միացումը տեղի ունեցաւ ուշ-միջնադարուն, մօտաւորապէս 13-րդ դարուն ու անբեկանելի մնաց մինչեւ 17-րդ դար։ Կրնանք այժմ հետեւցնել, թէ «իլի»ին չենք հանդիպիր հայկական դասական մատենագրութեան մէջ՝ 5-րդ դարու Աստուածաշունչէն մինչեւ 11-րդ դարու Նարեկացիի «Մատեան»ը։
«Իլի» ածականը, որ սակաւակեաց էր, զարմանալիօրէն հարուստ պատկերներով լեցուցեր է հայկական գրականութիւնը։ Նախ մէջբերեմ պատառիկներ, որոնք կը պարունակեն ցնծութիւն եւ կենսասիրութիւն։ Խաչատուր Թոխաթցի տաղասացը (Տաղասաց- բանաստեղծ եւ երաժիշտ, աշուղի նախորդը) հետեւեալը նուիրեց գինիին. «Անուշ, եղբայր, քեզ խմողի։ / Փորն է իլի կարմիր գինի»։ Մէկ այլ թոխաթցի, Ստեփանոս բանաստեղծը, նկարագրեց իր ծննդավայրը՝ Եւդոկիան. «Շատ գեղորեայք շէն, բարելի, / Այգով, արտով, պաղչով իլի»։ Վանայ լիճի հիւսիսային ափի վրայ, Սիփան լերան ստորոտին, ծովահայեաց Արծկէ գիւղի մէջ ծնած բանաստեղծ Անդրէասը գրեց՝ «Շարական ազնիւ եւ ուրախ», ու գովաբանեց հայկական գինիի սեղանը. «Բարեխում է գինի / Եւ յոյժ փայլուն սեղան իլի»։ Հայկական գինիի հանդէպ նոյն հիացումը ունէր Եփրատի ափին, Չմշկածագի մօտ Խարասար գիւղի մէջ ծնած եւ ապրած բանաստեղծ Մարտիրոսը, որ իր երգերու մէջ ժողովրդական տօնախմբութիւնները եւ աշխարհիկ կեանքը կը պատկերէր։ Ականջ տանք «Տաղ ուրախութեան սեղանոյ եւ գինոյ, հաւասար ամենայնէ երգին. «Խմեն իլի մեծ փառչով նոր, / Անոյշ խմենք, քաղցր եւ յորդոր»։ Մէկ այլ բանաստեղծ, որ յայտնի է որպէս «Պետրոս անուն ոմն», գովաբանեց գեղեցիկը, երբ սիրով լեցուեցաւ անոր սիրտը.
Ձայնդ է քաղցրիկ զէտ պուլպուլի,
Պէնկլի խաթուն, ես քի գերի։
Երբ որ խմեմ, ի քեզ հայիմ,
Ուրախանամ սրտով իլի։
Ղափանցի Եփրեմը զգուշացուց, որ գինին ըլլայ չափաւոր. «Ձեռաց թասս այս է արծաթի… Կարգաւ ըմպեմք սովաւ գինի։ / Բայց մի՛ լցցուք շրթամք իլի, / Զի մի՛ հարբեմք փութանակի»։ Խաչատուր Խասպէկ Կաֆացի բանաստեղծը նկատեց մէկ այլ գեղեցկուհի, Մարիամ Աստուածածինն էր ան, որ «շուշաններու հովիտ» եւ «անուշահոտ ծաղիկ» էր, ունէր «մարգարիտ ատամներ»։ Իսկ, անոր վի՞զը.
Որպէս զաշտարակն Դաւթի,
Պարանոց քոց փառօք իլի։
Բայց, եղան օրեր եւ գինիլից ժպիտները խամրեցան, դառնացաւ մարդու սիրտը։ Մահը եկաւ։ Այդ օր, ենթադրաբար 16րդ դարու առաջին կէսին ապրած տաղասաց Աստուածատուրը իր փետրագրիչը դողդոջելով գրեց «Ողբ ի վերայ մանկանց» երկը։ Ան մահը ընկալեց որպէս երկնային պատիժ։ Ի՞նչ էր յանցանքը։ Որդեկորոյս հայրը կը խօսի. «Էրէկ ես ուրախ էի, / միթէ տէր էի աշխարհիս, / Րոտեալ եմ մեղօք իլի, / առաւել քան զծովն աւազի»։ Ապա եկաւ Ջուղայեցի Ազարիան ու նկարագրեց դրախտը. «Անճառելի դրախտն աստուածային, / Որ միշտ եւ հանապազ է լուսով իլի»։ Յովասափ Երզնկացին Յովսէփ Գեղեցիկի կին Ասանէթի իմաստութիւնը փառաբանեց.
Յառաջ գովեմ կինն բարի,
Այն Ասանէթ խելօք իլի։
Գրական վերջին ակնարկութիւնը կու գայ բանաստեղծէ մը, որուն անունը, աւաղ, չէ պահպանուած։ Այս իմաստուն եւ իմաստասէր տաղասացը օր մը գանգատեցաւ։ Իր միտքն էր անոր անհանգստութեան պատճառը, մեղքերով իլի անհաստատ իր միտքը, «Ի խորոց սրտէ գոռայ, արատսուօք աչերն է իլի»։
Վանէն Ոզմի, Կարինէն Գորիս, հայրենի գաւառներու մէջ ի՞նչպէս կը հնչէր «իլի» ածականը։ Ըսեմ։ Վանի մէջ «ի լի», Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ «լիգ», Գորիսի, Երեւանի, Համշէնի եւ Կարնոյ մէջ «լիքը», Մոկսի մէջ «լիկ», Ոզմիի մէջ՝ «լէգն», Պոլսոյ մէջ «իլինք», Սեբաստիոյ մէջ «իլլիք» (իլլէնալ- լեցուիլ), Զէյթունի մէջ «իլէնքը» եւ Տիգրանակերտի մէջ «ըլլինք»։
Գրական այս ընտիր ժառանգութիւնը մեզի հասաւ բազմաթիւ պատմական տուեալներով, անձնանուններով, թուականներով եւ տեղանուններով, որովհետեւ, յարգելի ընթերցող, ձեռագիրները ունեցեր են «յիշատակարան», վերջաբան մը, գրիչի (ընդօրինակող) կողմէ գրի առնուած։ Ի՞նչ տեսակ մարդիկ էին միջնադարու հայ գրիչները, որոնք իրենց խուցերուն մէջ հաւատքով, համբերութեամբ եւ ճգնասիրութեամբ կ՛արտադրէին մատեաններ՝ «լոյսով իլի»։ Անո՛նք խօսին իրենց անձի մասին. «Ով անձն իմ եղկելի, զամէն կեցար մեղօք իլի», Հեթում գրիչ, 1297, «Յիշման արէք զիս արժանի, զՄարտիրոսս մեղօք իլի», Մարտիրոս գրիչ, 1458, «Մեղօք իլի Ստեփանոս գրիչս յիշեայ», Ստեփանոս գրիչ, 1484, «Ես Յովասափ մեղօք ի լի. / Որ ես ի յիմ ժամանակի / Չգործեցի մաս մի բարի», ծաղկող եւ գրիչ Յովասափ սարկաւագ Սեբաստացի, 1535, «զՏառապեալ գրողս զանպիտան Յակոբս, որ եմ մեղօք ի լի եւ եմ Արզրումցի», պատմիչ, ժամանակագիր, աշխարհագրագէտ Յակոբ Կարնեցի, 1639։
Միշտ չէ, որ «իլի» ածականին կ՚ընկերանային բացասական գոյականներ։ Երբ գրիչը կը խօսէր պատուիրատու իշխանի, ազնուուհիի, ռաբունապետի կամ մեծահարուստ վաճառականի մասին, կը գործածէր այլ յորջորջումներ. «Աստուածային շնորհօք իլի», «Ամէն շնորհօքն իլի», «Եօթնարփենի շնորհիւ իլի»։ Այսպիսի գովասանքներու գեղեցկագոյնը գրի առնուեցաւ 1499 թուականին, Սեպուհ լերան վրայ, «մեծահռչակ» Կայիփոսի վանքի մէջ, Մեսրոբ Երզնկացի գրիչի կողմէ, պատուիրատու Սիմէոնին հասցէագրուած. «Զտէր Սիմէոնն Խարբերդցի, որ զարդարեաց ծաղկօք իլի, գոյն զգոյնով զարմանալի»։
Յօդուածիս հրաժեշտ տանք «շաքարով իլի» սիրային երգով մը։ Հեղինակը 14-15րդ դարու տաղերգու Յովհաննէս Թլկուրանցին է, հայկական միջնադարու ցայտուն քնարերգակը։ Ան ո՛չ թէ միայն գրեց իր տաղերը, այլ նաեւ՝ կատարեց զանոնք, երգիչ էր եւ երաժշտական յօրինող։ Այս գողտրիկ կտորի մէջ քնարերգակ Թլկուրանցին կը նկարագրէ հողեղէն գեղեցկուհի մը ու զայն կը համեմատէ բնութեան առինքնող, սրտագրաւ պատկերներու հետ։
Աղէկ պատկեր բոլոր եւ գեղեցիկ ես,
Բերանդ շաքրով իլի թութակ լեզու ես,
Գոյնդ է կարմիր վարդին, հոտովդ անոյշ ես,
Դրախտ ես ու պաղչա, ծաղկի նման ես։
Դուք ալ ունեցէք օրեր՝ գեղեցկութեամբ եւ սիրով «իլի»։
