Հայերէնի մէջ կան բառեր, որոնք մեզ կը տանին դէպի հեռաւոր ափեր, հեռաւոր պատմութիւններ։ Այդ բառերէն մէկն է՝ «հեռու»։ Այսօր, երբ «հեռակայ» են դասաւանդութիւններ եւ ժողովներ, ու երբ Հայաստանի Հանրապետութիւնը կը փորձէ հեռու մնալ քաղաքական լարուածութիւններէ - ներքին եւ արտաքին - որոշեցի մօտենալ այս երկվանկ բառին, լսել անոր ոդիսականը ու նաեւ ականջ տալ հեռացած սիրոյ նուիրուած քանի մը բանաստեղծութեան։
Բնիկ հայկական է «հեռու» բառը։ Արմատն է per։ Ունի մօտիկ ցեղակիցներ՝ սանսկրիտ para, զնդերէն paro, յունարէն πέρα, pera, լատիներէն peregre, հին անգլերէն feorr, միջին անգլերէն fer, անգլերէն far, գերմաներէն fern։ Բառիս գրաբար նախնական ձեւն էր «հեռի», կազմուած՝ «հեռ» պարզ արմատով եւ «ի» մասնիկով։ Նոյն արմատէն է անոր «հեռոյ» ձեւը։
Այս բառին ծանօթանալու համար պէտք չունիք հեռուներ երթալու։ Բացէք հայկական ոսկեդարեան գրականութեան էջերը - Աստուածաշունչը, Ագաթանգեղոսը եւ ուրիշներ- ու դուք կը գտնէք անոր հնագոյն շառաւիղները. հեռագոյն, հեռանալ, հեռաստան, հեռացուցանել, հեռաւոր, հեռուստ...։ Պէտք է, որ ըսեմ, թէ «հեռ» արմատով շինուած բառերու թիւը կը հասնի 250ի, պատկառելի թիւ՝ համեստ արմատի մը համար։ Պատճառն այն է, որ բառս դարերու ընթացքին յաջողեցաւ կերպարանափոխուիլ ու ներկայանալ որպէս օգտաշատ գիւտ, ինչպէս՝ հեռագիր, հեռադիտակ, հեռատեսիլ, հեռաձայն...։ Վերջինը պատճառ եղաւ, որ ժամանակավրէպ դառնայ ու առօրեայ գործածութենէ դուրս մնայ առաջինի՝ «հեռագիր» բառի համայն ընտանիքը. հեռագրիչ, հեռագրատուն, հեռագրաթել, հեռագրակայան։ Անխուսափելիօրէն անգործ մնացին նաեւ ժամանակին շատ փնտռուած հեռագրուհիները։ Հեռատես մէկը կրնայ պնդել, թէ մօտիկ ապագային «հեռատեսիլ» եւ «հեռաձայն» բառերն ալ պատմութիւն պիտի դառնան։
Գիտական իր նուաճումներուն զուգահեռ՝ «հեռու» բառը նաեւ ունէր քնարական որոշ հաւակնութիւններ։ Ունեցեր ենք բանաստեղծներ, որոնք «հեռու» բառը գործածեցին իրենց գրական ստեղծագործութիւններու մէջ։ Ցաւօք սրտի սակաւաթիւ են սնոնք, լոկ հինգ-վեց գրիչ։ Մի՞թէ շատեր կարծեցին, թէ այդ բառը չէր կրնար արտայայտել ջերմ զգացումներ։ Չենք գիտեր։ Սակայն, Գրիգոր Նարեկացիին սրտամօտիկ էր ան։ Սուրբը այդ բառով նոյնիսկ նկարագրեց Աստուծոյ. «Տէր Աստուած ամենայնի... անմատչելի հեռաւոր»։ Ապա ան բացատրեց, թէ ինչո՛ւ շատերս փրկութենէ հեռու ենք, «Հեռի է ի մեղաւորաց փրկութիւն», ու աղաչեց, որ «Անմատչելի հեռաւորը» չլքէ մեզ- «Մի հեռասցի սրբութիւնդ»։
Կը սիրեմ հայկական հնագոյն գրականութեան էջերը թերթել ու մեր հիներու, մեր մեծերու միտքն ու իմաստութիւնը արտագրել, յօդուածներուս մէջ զանոնք առատօրէն մտաբերել, խոր ակնածանքով եւ երկիւղածութեամբ, այլապէս՝ դուք գիտէք, թէ ի՛նչ կր պատահի. «Աչքէ հեռու, սրտէ հեռու»։ Այժմ, մեր սրտին մօտիկ պահենք նաեւ մեր բարբառները։ Լսենք, թէ գաւառացի հայու լեզուին մէջ ինչպէս կը հնչէր «հեռու» բառը. Զէյթուն եւ Տիգրանակերտ՝ խօռու, Մուշ, Ալաշկերտ՝ հէռուն, Հաճըն՝ հէրու, Մուսա լեռ՝ հիռռօ, Ռոտոսթօ՝ հէռունգ, իսկ Մեծարենցի ծննդավայր Ակնայ մէջ՝ հէռվօնց։
Կը յիշէ՞ք, ըսեր էի, թէ «հեռու» բառը գրական-քնարական հաւակնութիւններ ալ ունէր։ Ահա այն երեք պատառիկները, որոնք ամէն գրասէր հայու յիշողութեան մէջ յատուկ տեղ ունին. «Զիս հեռացուր այս երկրէն» այսպէս աղաչեց Նազենիկը, Սիւնեաց իշխան Բակուրի շիկահեր եւ գեղատեսիլ հարճը, որպէսզի հզօր ասպետ Բագրատունի Տրդատը իրեն ազատէ («Հարճը», Դ. Վարուժան), «Հիմա, հեռու իրարմէ՝ միայն անունդ ունիմ», այս տողը Վահան Թէքէեանի պղատոնական սիրոյ միտքերու բիւրեղացումն էր, ու ան զարդարեց «Անունդ» քերթուածը, «Աշխարհից հեռու մի գիւղում, եղէգնեայ մի սրինգ կտրած, արեւ է երգել ու գարուն այս հիւանդ, հանճարեղ պատանին» Եղիշէ Չարենցի այս խօսքը նուիրուած էր Միսաք Մեծարենցին, իսկ «աշխարհից հեռու» այդ գիւղը Բինկեանն էր, բանաստեղծի ծննդավայրը, գողտրիկ Ակնէն ո՛չ շատ հեռու՝ Եփրատ գետի ձախ ափին։ Քիչ յետոյ, յարգելի ընթերցող, ձեզի կը ներկայացնեմ հայկական քնարեգութեան ամենէն հեռաւոր, հեռաբնակ եւ հեռակեաց բանաստեղծը, սակայն արտօնեցէք, որ հակիրճ ձեւով խօսիմ «հեռու» բառի մէկ այլ ծառայութեան մասին։ Հայկական գրատպութիւնն է ան։
«Հեռու» բառը առաջին անգամ 1857-ին հայկական գիրքի մը շապիկին վրայ երեւեցաւ, որպէս նոր գիւտի անուն։ Կ. Պոլսոյ մէջ գիտնական, արքունի թարգմանիչ, քաղաքական գործիչ, պատմաբան եւ խմբագիր Յովսէփ Վարդանեանը հրատարակեց աշխատասիրութիւն մը, որ մինչեւ այսօր իր տեսակի մէջ եզակի կը մնայ. «Թէլէղրաֆ էլէգթրիգ կամ որ նոյն է էլեկտրական հեռագիր ։ Պարզ եւ համառօտ բացատրութիւն զանազան էլեկտրական հեռագրոց ու անոնց գործածութեանը»։ Այդ գիրքին հետեւեցան գիտական եւ գաղափարային այլ գործեր. «Հեռո՜ւ փախիր գրական խուլիգանից», Թիֆլիս, 1907, «Ինչո՞ւ հեռացանք ։ 1911 թ. Կաթողիկոսական ընտրութեան նկարագիրը», Թիֆլիս, 1912, «Նամակներ հեռուից ։ Վլատիմիր Իլյիչ Լենին», ա.տ., 1917, «Ցուցակ Երեւանի հեռախօսային բաժանորդների 1927» թէ, Երեւան, 1927, «Ղարաբաղի տնտեսական կեանքը եւ նրա հեռանկարները», Թիֆլիս, 1928։
Արդ, խնդրենք, որ հայկական քնարերգութեան ամենէն «հեռամոլ» բանաստեղծը՝ Վահան Տէրեանը երգէ իր թախծոտ երգերը։ Տէրեանի համար «հեռու» բառը, յարգելի ընթերցող, ցաւ էր, վիշտ, հայրենի կարօտ, անմատչելի գեղեցկուհի... Անոր «Մթնշաղի անուրջներ» ժողոուածուի մէջ, գիտեմ դժուար է հաւատալ, եօթանասուն անգամ գործածուած է «հեռու» բառը։ «Ոչ մէկ գիրքի մէջ, ո՛չ մէկ գրիչին տակ «հեռու» բառը պատճառեց այդքան տխրութիւն ե՛ւ սէր, ե՛ւ արտասուք...»։ Ահա տէրեանական քանի մը գրական պատկեր. Արեւից հեռի, Ուղիս հեռաւոր, Հեռացած ընկեր, Հեռաւոր ուղիների ժապաւէններ, Մութ հեռաստան, Հեռաւոր մի հրեղէն ամպ, Կանչում ես անվերջ Կապոյտ հեռուից...։ Բանաստեղծը նաեւ շշնջաց սրտաբեկ, յուսահատ արտայայտութիւններ. Հեռացիր մորացիր մի յիշիր, Թողեք որ լինեմ հեռաւոր, Փակ են քո սրտի հեռուներն իմ դէմ, Ինձ հեռուից լոյս փարոս չի կանչում, Խաւարեց հեռուում փարոսը, Զգալ որ դու կաս եւ լինել հեռու...։ Բանաստեղծը իր սիրածին ալ կոչեց՝ հեռաւոր. Իմ հեռաւո՛ր, Հեռաւո՛ր, քեզնից չեմ տրտնջում։ Տէրեանը ինչպէ՞ս ձերբազատուէր տանջող եւ ճնշող ցաւերէն, իր կեանքի անշող գիշերէն...։ Դարձեալ «հեռու» բառն էր պատասխանը. «Չսիրել, չխորհել, չափսոսալ — Հեռանա՜լ... Մի վայրկեան ամենից հեռանալ, չսիրել, չտենչալ, չկանչել, Հեռանալ...»։
«Հեռու» բառով այսօր մօտիկացանք մեր լեզուի նուրբ ափերուն, հեռաւոր մէկ գիւղէն մինչեւ հեռացած սէրեր... Իսկ այժմ ձեզի հրաժեշտ կու տամ «էստրադային» մէկ երգով, «Սիրելիս», որ աւելի քան կէս դար է, որ կը շշնջայ հայու շրթունքներու վրայ.
Գիտեմ սիրում ես ինձ ու լալիս ես թաքուն, սիրելի՚ս,
Հեռո՜ւ, հեռւում,
Թէ երգում ես տխուր, ես եմ գալիս քեզ հիւր, սիրելի՚ս,
Հեռո՜ւ, հեռուից,
Միայն երազ երգով, ա՜խ, երազի տեսքով, սիրելի՚ս,
Ինչո՜ւ, ասա՚, ինչու։
