Կաղանդ, տօնածառ, ամանօր… Ահա քանի մը ցնծագին բառ, որոնց մասին կրնայի ստուգաբանական յօդուած մը գրել այս բերկրալից օրերուն երբ կը մօտենայ Նոր Տարին ու կը պատրաստուինք միմեանց մաղթել ուրախութիւն, յաջողութիւն եւ առողջութիւն, ու ձեր աչքերը, յարգելի ընթերցող, դժուար պիտի չըլլար շլացնել այդ երեք գոյականներու գրական պայծառ փայլատակումներով։ Սակայն, տօնական տրամարդութիւնս նուազեցաւ Դեկտեմբերի կամ Քաղոցի - ինչպէս որ կը նախընտրէք -այս վերջին օրերուն, երբ մէկ այլ սաստիկ քամի կը փչէ Արցախի լեռներու եւ Լաչինի ճանապարհի վրայ։ Ի՞նչ է պատճառը, մտահոգ մտածեցի. «հովիւ» բառն է, որոշեցի, ու ձեռնարկեցի գրի առնել այդ խաշնտես, խաշնարած, ոչխարած, ոչխարապահ, հօտապահ, հօտապան մարդու գրական դաշտի վրայ կատարած աշխատանքը, որպէսզի 2023-ին Հայոց Լեռնաշխարհի մէջ ծնին մշտարթուն նոր հովիւներ քանզի, քրիստոնեայ հայու մտածողութեան մէջ հովիւը ժողովուրդի առաջնորդն է ու այժմ հայութիւնը պէտք ունի անոնց լաւագոյն տեսակին՝ աւելի քան երբեք։
Առաջին հովիւը
Թէեւ չենք գիտեր, թէ ո՚վ էր առաջին հայ հովիւը, սակայն կասկած պէտք չէ ունենալ, թէ անասնապահ եւ լեռնաբնակ մեր նախահայրերու մէջ հովիւներու պակաս չկար։ Իսկ անոնց անո՞ւնը. բնիկ է, կազմուած *owi «ոչխար» եւ pā- «կերակրել, արածեցնել» արմատներով։ Վանեցիի համար ան «խօվիվ» էր, նոյն գաւառի Ոզմ գիւղի համար «խօվէվ», իսկ Մուսա լերան բնակիչներու համար՝ «հուվէվ»։
Հովիւը Աստուածաշունչի մէջ
Յոգնաջան ու չարքաշ «հովիւ»ը, որ վրիպած էր մեր բանահիւս նախահայրերու ուշադրութենէն, 405 թուականին արժանացաւ աստուածային մեծարանքի։ Սուրբ գիրքը 101 անգամ յիշեց «հովիւ» բառը, 37 անգամ «հովուել» բայը, իսկ մէկ անգամ ալ «հովուական» ածականը. «Եւ եդ զնոսա ի հովուական մախաղին»։ Կարդացինք նաեւ Աստուածաշունչի հետեւեալ արտայայտութիւնները. «Ձայն գուժի հովուաց», «Ես եմ հովիւն քաջ, եւ ճանաչեմ զիմսն եւ ճանաչիմ յիմոցն»։ Սուրբ գիրքը նաեւ խրատ-զգուշացում մը տուաւ, թէ հովիւները եթէ անմիտ են կը ցրուի հօտը. «Զի հովիւքն անմտացան, եւ զՏէր ոչ խնդրեցին. վասն այնորիկ ոչ իմացան, եւ ամենայն արօտականքն, եւ ցրուեցան»։ Ասիկա է պատճառը, որ հոգեւոր հայերեը աղօթասրահներու բեմէն կը քարոզեն զգուշանալ սուտ առաջնորդ հովիւներէ։
Հովիւի Ոսկեդարը
5-րդ դարը հայկական հովիւի ոսկեդարն է։ Այն ժամանակ է, որ «հովիւ» բառը երաժիշտ սուրբերու շնորհիւ շարականի խօսք դարձաւ։ «Զղջման իմոյ զարտասուս» ապաշխարութեան շարականի մէջ Մեսրոպ Մաշտոցը խնդրեց որ բանաւոր հօտի հովիւ Քրիստոսը ըլլայ հոգատար իր մոլորեալ հոգիի համար. «Անկանիմ առաջի քո, Քրիստոս, որ հովիւդ ես բանաւոր հօտի, / Խնդրեա եւ զիս, զմոլորեալս, միայնդ ես բազմագութ»։ Շարականը կ’ակնարկէ այն առակին, ուր բարի հովիւը կը թողու իր հօտը ու կ’որոնէ իր կորսուած գառնուկը։
Հայկական միջնադարեան գրականութիւնը ընտիր խօսքերով զարդարեց համեստս «հովիւ» բառը, ինչպէս՝ «Հովիւ ժողովրդոց գոլ զբարի զօրավարն», «Ոչխար ես, մի՚ քններ զհովիւն»։ Գրիգոր Նարեկացին իր Մատեանի մէջ խոստովանեցաւ, թէ ինքը մոլորեալ էր ու պէտք ունէր հովիւի հոգատարութեան. «Բժիշկ՝ ախտացելոյս, / Հովիւ՝ մոլորեալ ոչխարիս, / Տէր՝ ապաւինեալ ծառայիս»։ (Գրիգոր Նարեկացին լուր ունի՞ թէ, 2012 թուականին պիտի դառնար իր կեանքը, մարդկային կերպարը եւ գրականութիւնը ներկայացնող գեղարուեստական շարժանկարի նիւթ ու այդ ստեղծագործութիւնը պիտի կոչուէր՝ «Հովիւը»)։ Ներսէս Շնորհալին «հովիւ» բառը «արի» ածականի քով դրաւ ու գրեց. «Հովիւ արիական… Բանաւորաց հովիւ արի»։
Հովիւի պարզութիւնը
Հակառակ իր մարզունակ կեանքին, մեր «հովիւ»ը բազմաթիւ բարդութիւններ ունի - անոր հետ շինուած բարդ բառերը նկատի ունիմ։ Անոնց թիւը 25-ի կը հասնի։ Խիստ պատկերալից են հովուապարկը, հովուամախաղը եւ հովուակրակը, իսկ հեշտալուր են հովուափողը, հովուականչը եւ հովուերգը։ Հայկական հոգեւոր գրականութեան մէջ Ե. դարէն ի վեր կը հնչէ «հովուական» ածականը՝ «հովուական ցուպ, գաւազան, նամակ, պատգամ, ձայն, կենցաղ» փոխաբերութիւն-արտայայտութիւններով։ Իսկ «հովուանոց» բառը, որ նախապէս քարածերպ մըն էր՝ ո՛չ շատ լուսաւոր եւ գրաւիչ կացարան մը՝ քրիստոնէական բառապաշարի մէջ կը դարձաւ՝ եպիսկոպոսարան։
Հովիւի բնակավայրը
Հայկական լեռնաշխարհի վրայ «հովիւ» բառը, ինչո՞ւ կը զարմանաք, դարձաւ տեղանուն։ Այդ վայրերու յիշողութիւնը այսօր կը մնայ բնաշխարհիկ բառարաններու մէջ. «Հովուահայր», Նախիջեւանի մէջ ուխտավայր, «Հովուի եկեղեցի», եկեղեցի Անի մայրաքաղաքի պարիսպէն դուրս, «Հովուի կամուրջ», կամուրջ Բասենի մէջ, Արաքս գետի վրայ, «Հովուասար», Արցախի մէջ բլուր, Տիգրանակերտի աւերակներէն վեր, «Հովուաց ագարակ», միջնադարեան գիւղ Սիւնիքի մէջ։
Տաղասաց հովիւը
Բանաստեղծ հոգեւոր հովիւները, յաճախ «եղկելի» եւ «մեղօք լի», իրենց տաղերու մէջ մեղքերու թողութեան համար դիմեցին երկնաւոր հովիւին։ Տաղասաց Սուքիասը խոստովանեցաւ. «Սիրոյդ կողկողիմ հովիւ երկնաւոր, / Մոլորեալ ոչխարս հօտիդ բանաւոր, / Նետիւք խոցոտեալ, մեղօք վիրաւոր. / Ես եմ պարտաւոր, / Ես եմ մեղաւոր»։ Սարգիս Հալէպցին 1600-ականներուն աղաչեց. «Սրտովս եւ հոգովս մոլար հեռացեալ եմ ես ոչխարէն, / Հովիւ բարի, զիս խնդրեա զմոլորեալս ի սուրբ քո հօտէն»։ Ստեփանոս Թոխաթցին, 1601 թուականին քաղաքի հոգեւոր հովիւ տէր Յակոբի մահուան օրը գրեց գովաբանական տաղ. «Ո՚վ տէր Յակոբ, հովիւ բարի, / Դարձուցանող մոլար հօտի, / Ցրւեալ, ճապաղեալսն կոչող ի մի, / Ջուր հանգստեան եւ դալարի»։ Նոյն օրերուն Սիմէոն Լեհացին նախ հարց տուաւ, թէ ո՚ւր են հին օրերու քաջ ու նուիրեալ հովիւները. «Ո՞ւր են նախնի հայրապէտքն այն / Եւ քաջ հովիւքն սրբազան, / Որք վասն հօտին զանձինս եդին, / Զգայլս եւ գազանսն փախուցին»։ Իսկ մենք հարց կու տանք, թէ Լեհացին ինչո՚ւ գրեց այդ բանաստեղծութիւնը։ Պատճառը կը գտնենք յաջորդ ցաւալի քառեակի մէջ. «Այժմս հովիւք վարձկան եղեն, / Տեսեալ զգազանս ի յետ փախչեն, / Գազանք զգառինս յափշտակեն / Եւ պատառեալ զնոսաւ ցրուեն»։
Հովիւի քնարը
19-րդ դարու հայ բանաստեղծը գեղջկական կեանքը գովեց։ Հովիւը, ըսաւ ան, ծառի մը շուքի տակ, առուակի մը ափին նստած իր սրինգը կը նուագէ, մինչ հօտը դալարի վայրերու մէջ կը ճարակի։ Ո՞վ մտայղացաւ քնարական, բայց ո՛չ միշտ իրական, այդ պատկերը։ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը ունի իր բաժինը։ Վենետիկի բանաստեղծ հովիւը 1845 թուականին «Բազմավէպ» պարբերականի մէջ լոյս ընծայեց երեք պատմուածք, որոնք ամփոփուած էին «Հովիւք Շիրակայ» ընդհանուր խորագրի տակ։ Հետեւեալն է գաղափարախօսութիւնը. գիւղական կեանքը դրուատելի է, հովիւը ունի ազատ ու երջանիկ կեանք։ Երկու տասնամեակ յետոյ Պետրոս Դուրեանը գրեց ու Յակոբ Վարդովեանի թատրոնի մէջ բեմադրեց իւրայատուկ գործ մը, որուն անունն էր «Վարդ եւ Շուշան կամ Հովիւք Մասեաց»։ Գեղապաշտ շրջանին պատիւ էր «հովիւ» կոչուիլ։ Սիամանթօն Մեսրոպ Մաշտոցի բերանով աղօթեց. «Օգնէ՚ ինծի, մեծապարգե՜ւ իմաստութիւն, / Ես՝ անցուպ հովիւ մեծ քարոզիդ, / Ես՝ եղկելի մահկանացու, ես՚ տժգոյն տնտես / Հայկազնեան ահեղ ցեղին»։ Ռուբէն Սեւակը հարց տուաւ սիրոյ գաղափարը հետապնդող փոքրիկ հովիւին. «—Փոքրիկ հովիւ, փոքրիկ հովի՜ւ ուխտագնաց / Ըսէ՝ որո՞ւ ձգեցիր / Ոչխարներդ ցանուցիր»։ Դանիէլ Վարուժանը ողբաց անփորձ ճերմակ աղջկան ուլիկին. «Բայց իր զոհէն նոր ծաղիկներ չբուսան, / Եւ ինք չեղաւ թիթեռներու հովւուհի»։ Իսկ երբ կարդացինք Յովհաննէս Թումանեանի «Լեռների հովիւը» արձակ բանաստեղծութիւնը, հասկցանք, թէ զուարթ էր անոր հովուական սրինգի ձայնը, միայն տխուր էին անոր թուխ ու կրակոտ աչքերը, որովհետեւ ան հայրենիքէն եւ իր ոչխարներէն վտարուած Սասունի լեռներու հովիւ էր։
Իմաստուն հովիւը
Հայը ունեցաւ հօտին նուիրուած պարկեշտ եւ պաշտելի հովիւներ։ Յարգելի ընթերցող, կարդացէք Յակոբ Պարոնեանի Ազգային Ջոջերու «Ներսէս Վարժապետեան» հատուածը ու դուք կը հասկնաք, թէ ի՚նչ է քաջ հովիւը. «Իւր անձն իւր ոչխարներուն վրայ դրած է։... Շատ կրօնաւորներ… կ՚ելնեն իրենց ժողովրդեան վրայ կը նստին եւ անոնց անտանելի բեռ մը կ՚ըլլան. Վարժապետեան աշխատած է միշտ իւր արածած հօտին լուծը թեթեւցնելու»։ Կ՚արժէ յիշել «Մենք ենք մենք մեր սարերը» շարժանկարի մէջ արտասանուած իմաստուն խօսքը. «Հովուի խօսքը խօսք է»։ Բայց, Վանի, Վարագավանքի, Արծուի Վասպուրականի, Մշոյ Սուրբ Կարապետ վանքի, Կարնոյ, Խարբերդի, Բաղէշի եւ Տրապիզոնի քաջ հովիւ Գարեգին Սրուանցտեանցը մեզ զգուշացուց. «Ողբացէք այն ժամանակ, երբ ժողովուրդն անգէտ եւ անզգայ՝ իբրեւ ոչխար անմեղ, բայց անբան, երբ իշխանն փառամոլ եւ օտարին անձնատուր, երբ զինուորն եւ զօրապետ վատ եւ նենգաւոր, երբ կրօնաւորն մարմնասէր, Եպիսկոպոսն իր պատուոյ համար, քահանայն՝ արծաթի համար կը փոխարինեն ազգն ու կրօնքը… ողբալու է այն ախտակիր ժողովուրդը, ողբալու է այն անկարեկից հովիւն ու առաջնորդը»։
Գրագէտ հովիւը
Հայ հովիւը տասնեակ մը հնատիպ գիրքի մէջ յայտնուեցաւ որպէս վերնագիր։ Անդրանիկ հրատարակութիւնները, կը հասկնաք, հոգեւոր ներածութիւն ունէին։ Ահա այդ ընտիր հաւաքածոյի նմոյշները. «Յիշատակարան քահանայական վարուց կամ մեծի հովուապետի Յիսուսի Քրիստոսի խրատք ոգէշահք առ հովիւս եկեղեցւոյ իւրոյ եւ առ այլ քահանայս», Վիէննա, 1852, «Թուղթ հովուական», Կ. Պոլիս, 1854, «Ալպեան հովիւ», Թիֆլիս, 1895, «Փաշան՝ հովիւ - Արեւելեան զրոյց», Թիֆլիզ, 1896, «Թուղթ հովուական ուղղուած Արաբկիրու վիճակի եկեղեցիներուն ու ժողովուրդին», Կ. Պոլիս, 1900, «Հովիւին խրատները ուղղուած Ատանայի ու ամբողջ թեմական ժողովուրդին», Կ. Պոլիս, 1908, «Հովուական սրինգ», Զմիւռնիա, 1909, «Փոքրիկ հովիւ գիտունը», Ֆրումոասա, 1931, «Հովուական թուղթ առ պրազիլահայս», Սան Փաւլօ, 1938, «Էջեր Յ. Թումանեանի Անուշ հովուերգութենէն», Փարիզ, 1937։ Իսկ 1906 թուականին «հովիւ» բառը հասաւ իր գրական փառքին։ Այդ օր Թիֆլիսի մէջ, Եզնիկ քհ. Երզնկեանի խմբագրութեամբ բառս դարձաւ թերթի անուն. «Հովիւ- Հոգեւոր, բարոյական, պատմական, հասարակական եւ մանկավարժական շաբաթաթերթ»։
Հովիւի երգը
Հովիւը, որ բնութեան հարազատ երգիչն է - բարի ոչխարներն են անոր վկան - հայկական երգարուեստի մէջ անտես պիտի մնար, եթէ Խաչատուր Աւետիսեանը բարեխղճութեամբ չյօրինէր «Հովուի երգը». «Ես հովիւ եմ զով սարերում… / Քեզ համար եմ փչում շուին / Զով արշալոյսին, / Որ դու լսես ու մօտս գաս, / Շրջենք միասին»։ Մենք երկու ընտիր երգի խօսք կը պարտինք նաեւ Թումանեանին եւ Կոմիտասին. «Շուին փչեց հովիւն ահա, աղջիկն ու սէրն անո՜ւշ, անո՜ւշ… Լուսնակն անոյշ, հովն անոյշ, վա՜յ, լէ՜, լէ՜, լէ՜, լէ՜, հովիւի փողն էր անոյշ»։ Իսկ հայկական դպրոցի մէջ ամէն ուսուցիչ իր աշակերտին հաճոյքով երգել կու տայ «ա՜յ, խեղճ» հովիւին երգը. «Հովիւը սարում տխրեց, սիրոյ երգը նուագեց»։
Շանթահար հովիւը
Հայրենի մամուլի մէջ հովիւը այսօր այնքան ալ քնարական վիճակներու մէջ չ’ապրիր։ Հովիւը, Հայր Ալիշանի 150 տարի առաջ յօրինած քնարական, գեղապաշտ կերպարէն շատ հեռու է։ Նետենք ակնարկ մը. «Հովիւների գերեվարման վտանգ կայ, 39 բնակավայր դարձել է սահմանամերձ», «Հայաստանում հովիւների պակաս կայ», «Ջաջուռում հովիւներ են կայծակնահարուել», «Շիրակի մարզում հովիւներ են կայծակնահարուել նրանցից մէկի վիճակը ծանր է»։
Երբ Նոր Տարին կը մօտենայ ու մենք կը պատրաստուինք միմեանց երկար եւ երջանիկ նոր տարիներ մաղթելու, թող 2023 թուականին մեր բոլոր հովիւները, հոգեւոր, քաղաքական, ռազմական, ըլլան քաջ, բարի եւ մշտարթուն։ Այժմ ձեզի հրաժեշտ կու տամ մէջբերելով մէկ այլ բարի հովիւի, Մովսէս Խորենացիի յօրինած Սուրբ Ծննդեան օրհնութեան շարականով, որպէսզի, նոր ու բարի հովիւներ ծնին հայոց աշխարհի մէջ.
Խորհուրդ մեծ եւ սքանչելի,
Որ յայսմ աւուր յայտնեցաւ,
Հովիւքն երգեն ընդ հրեշտակս՝
Տան աւետիս աշխարհի։
