Արդի արդարութեան հիմնաքարը Հռոմէական իրաւագիտութիւնն է։ Աշխարհի բոլոր համալսարաններու իրաւագիտութեան բաժիններուն մէջ ուսանողներ կը սերտեն աւելի քան երկու հազար տարուայ անցեալ ունեցող այդ սկզբունքները։
Անշուշտ որ օրէնսդրութեան շատ աւելի վաղ ժամանակներէն եկող օրէնքներ գոյութիւն ունին։ Աշակերտներ ուսման երկրորդ ծրագրին կը ծանօթանան «Համուրապի» անունով եւ անոր մինչեւ մեզի հասած օրէնքներու փորագըրութիւնով։
Երկու օրինակներն ալ կը փաստեն հայերէնի մէջ յաճախ գործածուած «իրաւունքը զօրաւորինն է» ասութիւնը։ Հզօր արքայ պիտի ըլլաս որ պարտադրես քու կամքը եւ այն օրէնք դառնայ։ Ցաւալին այն է որ օրէնքները մարդկանց կը ներկայանան, ոչ թէ իբրեւ զօրաւորի կամքը, այլ իբրեւ արդարադատութիւն։
Քաղաքակրթութիւնն է, որ օրէնքը պիտի պատշաճեցնէ արդարութեան։ Չէ՛ որ մարդկութիւնը օրէնքէն աւելի արդարութեան պահանջ կ՚ունենայ։ Այս հանգրուանին նիւթ կը դառնայ սահմանադրութիւնը։ Ան իր բնոյթով կը դասաւորէ նաեւ ամբողջ համակարգ մը։ Եթէ բռնակալութեան միտումով պատրաստուած սահմանադրութիւն մը կը գործէ, դատաւորի վճիռը կրնայ օրինական ըլլալ, բայց ոչ արդար։ «Դրամատուն հիմնելու քով դրամատուն կողոպտելը ի՞նչ է որ» կը հարցնէր անուանի թատերագիր Պերթոլտ Պրէխտ։ Մին օրինաւոր գողութիւն է, միւսը ապօրէն։ Մին կը փառաբանուի իշխանութիւններու կողմէ, իսկ միւսը պախարակելի յանցագործութիւն։
Բռնակալութեան միտումով պատրաստուած օրէնսգրքի վառ օրինակ մըն է Թուրքիոյ Հանրապետութեան 1982 թուականին վաւերացուած սահմանադրութիւնը։ 12 Սեպտեմբեր 1980 թուականին զինուորական հարուածով մը գործող կառավարութիւնը տապալող բանակը Խորհրդարանը լուծեց եւ կուսակցապետերը բանտարկելով ինք ստանձնեց երկրին վարչութիւնը։ Ահա այդ զօրավարներու պատուէրով պատրաստուած սահմանադրութիւնը Փրոֆ. Օրհան Ալտըքաչթը կը ծանօթացնէր հետեւեալ կերպով. «1961-ին պատրաստուած նախորդ սահմանադրութիւնը պետութեան դէմ կը պաշտպանէր ժողովուրդը։ Իսկ մենք ժողովուրդին դէմ պետութեան շահերը պաշտպանող նոր սահմանադրութիւն մը պատրաստեցինք»։
Ընդունինք թէ պետութիւն կոչուած համակարգը հասարակութեան մէջ իշխող դիրք ունեցողներուն շահերը պաշտպանելու համար ստեղծուած մեքենականութիւն մըն է։ Բայց այդ մեքենան ազգայնական քարոզչութեան հրաշալի վարպետութիւնով մը կը քօղարկուի «սրբազան» անձեռնմխելիութեան մը պիտակին ներքեւ։ Սրբութիւն վերագըրուած պետութեան համար կամաւոր կը զոհուին ժողովուրդին զաւակները։ Իբրեւ մխիթարութիւն պետութիւնը այդ պատանի զոհերը կ՚անուանէ նահատակ։ Նշաններով, մետայլներով, դրօշակով ծածկուած դագաղներով, եթէ այդ ալ չի բաւեր, չքաւոր ծնողքին շնորհուած թոշակներով կը փորձէ հաւանութիւն ստանալ։ Այսպէսով ալ զոհուածի հարազատներուն ատելութիւնը կը փոխանցէ հակառակորդի մը, թշնամիի մը, միշտ գրգռելով ազգայնական ոգին։
Այժմ Թուրքիոյ քաղաքական օրակարգին վրայ կը քննարկուի նոր սահմանադրութեան մը խնդիրը։ Բոլորս գիտենք թէ ներկայ լարուածութեան մէջ պատրաստուելիք սահմանադրութիւնը նպատակ չի կրնար ունենալ մարդու իրաւունքը պետութեան դէմ պաշտպանելու։ Անոր միակ նպատակը պիտի ըլլայ Նախագահ Ռէճէփ Թայյիպ Էրտողանին շնորհել «Սուլթանավայել» իշխանութիւն մը։ Ուրիշ խօսքով, արդէն գործադրուածի օրինականացումը։
Յիշելով 1878-ի առաջին սահմանդրութեան տեղի տուած տօնական ոգեւորութիւնը, կարելի է հիասթափիլ ու ափսոսալ «ինչ յուսացինք, ինչ գտանք» ըսելով։
