Ragıp Duran
19 Ocak, 1915 üzerindeki kara yalanların çatırdamaya başladığı kanlı tarih. Hrant’ı vurdular, ondan sonra ‘Özür Dilerim Kampanyası’ başladı, ardından 24 Nisan Anması… Hrant’ın Arkadaşları adalet istiyor ve suçun (1915) cezalandırılmasını talep ediyor, onlarsa eski düzenin devamını… Biraz zor!
15 Ocak Pazar günü öğleden sonra 50-60 kişi, buz gibi havada, Çanakkale kent merkezinde, şimdiki adı Zafer Meydanı olan eski Kilise meydanındaki Ermeni Kilisesinde bir araya geldi. ‘Vicdan sahibi insanlar, Hrant’ı hatırlamak için bir araya geldik burada’ dedi toplantıyı açan arkadaş. ‘Hrant’ın Arkadaşları’ adlı kolektif geçen yıl da Saat Kulesi Meydanında, ki bir başka adı da Şair Ece Ayhan Meydanı, 19 Ocak’ta bir anma töreni düzenlemişti. Bu yıl da düzenlenecek.
Çanakkale, bir çok insan tarafından 1915 Anafartalar Savunması, Şehitlikler ve Mustafa Kemal’in askeri başarıları ile bilinir, anılır. Oysa ki burası, özellikle yakın geçmişinde çok dinli, çok kültürlü, çok milliyet ve etnikli bir liman kenti. 6 Gün Savaşına kadar kentte nufusu 30 bine yaklaşan bir Yahudi topluluğu yaşarmış. Fatih Sultan Mehmet zamanında inşa edilen Çimenlik kalesi döneminden bu yana kentte önemli bir Çingene nufusu var. İki Ermeni kilisesi olduğuna göre nispeten önemli bir Ermeni cemaati yaşamış burada. Trakya, Marmara ve Ege’de olduğu gibi yörede Rum varlığının silik izlerine rastlamak da mümkün. 20. Yüzyılın başında Çanakkale’de 15 kadar konsolosluğun faaliyet gösterdiğini yazıyor kayıtlar.
Pazar günkü toplantının konuğu Garo Paylan’dı. Garogiller Dink ailesinin taa Malatya’dan komşusu, dostu. Garo, şimdilerde Istanbul’da Ermeni okulları ve Vakıflarıyla uğraşıyor. Yaklaşık 35-40 dakikalık fevkalade sürükleyici, sakin konuşmasında, kişisel, ailesel boyutlardan yola çıkıp, bu ulus-devletin Ermenilere reva gördüğü muameleyi anlattı. Dillerinin nasıl yasaklanıp inkâr edildiğini, vakıf mallarına nasıl el konulduğunu bir bir anlattı. Ermeni kimliğini nasıl gizlemek zorunda olduğunu, bunun yarattığı kişilik kırılmasını, anne ve babaannesiyle ilişkilerinden örneklerle sergiledi. Solculuk döneminde, sosyalistlerin etnik sorunu küçümsemelerini de alaycı bir dille eleştirdi: ‘Girme bu etnik meselelere, yoksa devrim perspektifi zayıflar’mış! Garo’nun önemli tespitlerinden biri de soykırımın faili idi: ‘Ben Türkler soykırım yaptı, demem. Çünkü mesela benim dedemi kurtaran Mustafa amcadır. Mustafa amca da Türktür. Soykırımı yapan devlettir, çetedir. Ve bu suç halen cezalandırılmadığı için bu çete hala işbaşında. Soykırım cezalandırılmadığı için 38’de Dersim oldu, sonra Maraş, Çorum Katliamları oldu, Uludere’de 35 Kürt çocuğunu da yine bu soykırımcı çete bombaladı’.
Soru-cevap bölümünde bir dinleyici bu ‘soykırım’ sözcüğüne takıldı ve bunun ‘Teknik bir deyim’ olduğunu öne sürdü. Garo, son derece sakin ve olgun bir şekilde, 1915’in Büyük Felaket, Kırım, Katliam gibi farklı sözcüklerle tanımlandığını, bunun önemli olmadığını söyledi. ‘Mesele, büyük bir suç işlendi ve bu suç 97 yıldır cezalandırılmadı’ dedi.
Soru-cevap bölümünde, ilginçtir, salonda söz alan insanlar ya Balkan muhaciri ya da Kürttü, onlar da kendi başlarından geçen kimliksizleştirme öyküleri anlattılar. Zaten Garo da, kişisel ve ailesel güçlüklerini anlatırken daha önce dinlediğim Kürt dostların anlattıkları aklıma gelmişti: ‘Ben Kürt olduğumu Lise 2. Sınıfta öğrendim’ ya da ‘Bizim evde Kürtçe hep alçak sesle konuşulurdu’. ‘Benim esas adım Welat ama okulda ve sokakta Vedat derlerdi’…vs…
Garo’nun üzerinde durduğu önemli bir konu da millet ya da halk ile devlet arasındaki ayırımdı. Çünkü resmi ideoloji mecburiyetinden biz ‘devlet ve millet olarak bir bütündük’ ya, ama soykırım sözkonusu olduğunda onu ne millet yapmıştı ne de devlet. Çünkü zaten Erdoğan da açıklamıştı: Benim atalarım soykırım yapmaz! Benzeri bir açıklamayı Onur Öymen de yapmıştı. Garo, dedesini soykırımdan kurtaran Türk Mustafa amca ve diğer Türkleri suçlamadığını tekrar edip, Lice Kaymakamı ile Diyarbakır Valisinin de Ermenilere farklı davranmış olduğunu anlattı. Lice kaymakamı Ermeni sakinlerinin başına geleceği sezmiş olmalı ki, onları bizzat Diyarbakır’a götürmeyi denerken, yolda Diyarbakır Valisinin adamlarınca katlediliyor. Bu durumda bizim atamız kim? Vali mi, kaymakam mı? Ya da Boğazlıyan kaymakamı ile Boğazlıyan müftüsü de Ermeni meselesinde zıt tutumlar takınmış vakti zamanında. Atamızı seçerken de sınıfsal davranmıyor muyuz?
Garo, Istanbul’da süren Dink’in katilleri davasını izlemeye devam edeceklerini de söyledi ama şimdiye kadar mağdur avukatlarının tüm çabalarına rağmen, mahkemenin tetikçi ve yakın çevresi dışında resmi yetkilileri sorgulamaktan bile kaçındığını hatırlattı.
Garo meseleyi doğru bir şekilde ortaya koydu. ABD ve Fransa’daki Ermeni girişimlerinin anlamsızlığına değindi. Ve meselenin burada, Türk halkıyla, Türk devletiyle çözülmesi gerektiğini söyledi. Hrant da böyle düşünürdü. Bu açıdan bakılınca, Ermeni sorunu ya da 1915 belki de ne kadar Ermeni Sorunu ise bir o kadar da Türk Sorunu olarak algılanmalı, kavranmalı. Çünkü Türklerin de üstelik bugün çoğunluk olarak yaşadığı bu ülkede, 1915’de, nitelemesi/isimlendirmesi başka bir tartışma, korkunç bir kırım yaşandı ve Türklerin büyük bir kısmı , (Millet, halk, Türk kökenli yurttaşlar) aradan 97 yıl geçmiş olmasına rağmen hala resmi ideolojinin yalanlarını yinelemekte beis görmüyor. Resmi Türk bir yana, bütün dünya başka bir yana…
Garo, 19 Ocak’ta düşürülen Hrant’ın 23 Ocak’daki cenaze törenine 200 bin insanın katılmış olduğunu hatırlattı. Ki bu gerçekten önemli bir dönüm noktası. Türk, Kürt, Ermeni, Musevi binlerce insanın, hatta genç çiftlerin bebek arabalarıyla katıldığı sessiz yürüyüş, dünyaya özellikle de Ermeni diasporasına çok önemli bir mesaj verdi: Türklerin hepsi Türk devleti gibi düşünmüyor. ‘Hepimiz Hrant’ız! ‘, ‘Hepimiz Ermeniyiz!’ diyen onbinlerce Türkiyeli de vardı. O tarihten sonra Kaliforniya ve Marsilya Ermenileri ile Türkiye’nin, bizim Türkiye’nin temasları arttı. Gerçi devlet, 23 Ocak’ın rövanşını çok feci bir şekilde aldı: Katili zanlısı Ogün Samast’ın Samsun Emniyet’inde jandarma ve polis eşliğinde Türk bayrağı ile poster pozu verdiği fotoğrafla fail hakkında bir ipucu verdi. Garo, Trabzon’da bir albay’ın, cinayetten sonra, Yasin Hayal’in babasını arayıp ‘Beyefendi tebrik ederim çok hayırlı bir evlat yetiştirmişsiniz’ demiş olduğunu da aktardı.
19 Ocak’tan sonra aslında iki önemli gelişme daha oldu. Bizim Cengiz Aktar, Ahmet İnsel, Baskın Oran ve arkadaşlarının düzenlediği Özür Diliyorum kampanyası çok ses getirdi. Son iki yıldır da 24 Nisan, artık İstanbul ve diğer kentlerde de anılıyor.
Osmanlının son dönemlerinden itibaren tasarlanan ulus-devlet, yaklaşık 100 yıldır bu memlekete fevkalade büyük kötülükler getirdi. 1984’de Kürtlerin farklı alanlarda mücadeleye başlaması sayesinde Kürt meselesi üzerindeki ırkçı/devletçi tabular kırılmaya başladı. Hrant hayatta iken Ermeni meselesini Türklere, Türk kamuoyuna en iyi, en ikna edici, en dostça anlatan insandı. Ulus-devletin resmi ideolojisi ve tarihinin gizlediği/bastırdığı/tahrif ettiği Ermeni gerçeği de Hrant’ın girişimleriyle su yüzüne çıkmaya başlamıştı.
Uzun bir yol. Güçlü direnişler hala var. Üstelik bu aralar ulus-devleti kırdığını sananların ulus-devlet gibi tabuları olması, meseleyi daha çetrefil hale getiriyor. Mesela Erdoğan da ‘Tek Millet/Tek Dil/Tek Bayrak’ sloganını bir süredir ağzından düşürmüyor. Ama cin artık şişeden çıkmaya başladı. Kürtlerin ve Ermenilerin Tek Bayrak ilkesine itirazları yok. Ama burası Tek Millet/Tek Dil kalıbına uymuyor işte…
Yeni ulus-devletçilerin Tek Din/Tek Mezhep/Tek Cemaat gibi niyetleri de sırıtıyor.
Yürü bre Hızır Paşa/Senin de çarkın kırılır!
Pazar günü Garo’yu dinledikten ve biraz tartıştıktan sonra ‘Su Çatlağını Buldu!’, ‘Ahparink!’ ve Vicdan filmlerini izledik. Anuş-abur (Aşure) yedik . Sonra vurduk kendimizi yine Çanakkale’nin buz gibi sokaklarına. İçimiz aslında biraz olsun ısınmıştı.
Sonuç olarak, Hrant, aslında artık bir sembol. Özgürlüğün, bağımsızlığın sembolü. Farklı millet, din ve kültürlerin barış içinde bir arada yaşamasının sembolü. Hiçbir suçun cezasız kalmaması gerektiğinin sembolü…Bu sembolün Çanakkale’ye gelmesi de iyi oldu. Çok iyi oldu. Çünkü Çanakkale zaten yapısı, nufusu, tarihi itibarıyla bu tür sembolleri iyi karşılayan, iyi ağırlayan bir kent…
