12տարի անցաւ… Այդ օրը, այդ ժամը այսուհետ ամէն տարի կրկին պիտի գայ ամանորից քիչ անց…Այնքան տաք էր, որ վերարկու չհագաւ եւ այնքան արագ պիտի վերադառնար, որ բջջայինը թողեց սեղանին, բայց երբ մարդիկ սենսացիոն լուրերում լսեցին, թէ ինչ նրա հետ կատարուեց, բոլորը սկսեցին նրան զանգել, կարծես, հէնց նրանից էին ուզում տեղեկանալ, թէ ինչպէս նա սպաննուեց, եւ բջջայինը սկսեց կատաղի պտտուել սեղանին, մնալով յաւերժ անպատասխան…
Ուր Հրանդն էր մնում, այնտեղ անթիւ գրքեր էին նաեւ լինում։ Գիրքն էր կերտել նրան։ Նրա տան առանձնասենեակի պատերը ծածկուած էին գրադարակներով։ Նոյնն էր «Ակօս»-ի խմբագրատան իր առանձնասենեակում. պատի գրադարակներից նայում էին գրքեր, մտքեր, փաստեր, պատմութիւններ։ Գրքերը դուրս էին գալիս գրադարակներից, դարսւում սեղանին։ Վերջին օրը սեղանի վրայ դարսուած գրքերի ամենավերեւում տեսայ պատճէնահանուած «Սարսափ աշխարհի մէջ, Նահատակ Հայաստան» գիրքը…
Լրագրող էր սպաննուել։ Բայց ո՛չ սովորական։ Պարզուեց, որ նա օդի, ջրի, արեւի պէս անհրաժեշտ էր միլիոնաւոր մարդկանց։ Մենք յայտնուեցինք անՀրանդ աշխարհում, որն իրականում արդէն նաեւ Հրանդի կողմից ստեղծուած աշխարհն էր։ Այդպէս է դրուածքը. որպէսզի ապրեն քո գաղափարները, դու պէտք է նրանց համար կեանքով վճարես…
Ո՛չ ոք ի վիճակի չէ շարունակել Հրանդի գործունէութիւնը, նրա գործը, ինչպէս ասում են, որովհետեւ Հրանդի կամ, օրինակ, Փառաճանովի էութիւնն անկրկնելի էին։ Որքա՛ն ֆիլմեր կարող էր դեռ նկարահանել Փառաճանովը, եթէ նրա կեանքը չընդհատուէր 4 տարի բանտարկութեան ժամանակ ձեռք բերած հիւանդութիւնից։ Ի՞նչ հանգրուանի կը հասնէր հայերի եւ թուրքերի մերձեցումը, եթէ Հրանդը ապրէր եւ իր մտքերով ստիպէր դիտել հայերի պատմութիւնը նաեւ որպէս թուրք ժողովրդի պատմութիւն՝ նոյն տեսանկիւնից, այլ ո՛չ հակառակ։
Օրերս իմ ընկերուհին պատմեց իր մոր մահուան մասին եւ հարցրեց, թէ ինչպէ՞ս ես վերապրեցի իմ մօր մահը։ Առաւօտեան ժամը 5-ն էր, երբ եղբայրս զանգեց եւ ասաց հետեւեալը. «Մաման…ոնց որ մեռաւ»։ Ահա այդ «ոնց որ» բառը այնքա՚ն մեծ եւ մեղմացուցիչ դեր խաղաց։ Որովհետեւ շատ-շատերը…ոնց որ ապրում են…։ Եւ սա նշանակում է, որ ոմանց համար մեռնելն է պայմանական, իսկ որոշների համար՝ ապրելը։ Եւ ամէն անգամ, երբ հեռատեսիլով ցոյց են տալիս Հրանդին, պէտք չէ նայել նրան որպէս սպաննուած մարդու, այսինքն կեանքով արտօնուածների աչքերով։ Այո՛, կեանքն արտօնութիւն է, բայց ո՛չ ննջեցեալների հանդէպ, այլ ողջերի, որոնք լիակատար չեն ապրում իրենց կեանքը…
