Կամ՝ օրհնեալ թուղթը
-Մեր արհեստանոցէն ներս, պարոն ստուգաբանութիւն, նոր խոհանոց, հանդերձադարան կամ այլ տեսակի կահոյք ուզող յաճախորդներ կը մտնեն սովորաբար։ Առաջին անձը, որ հմայիլ մը պատի վրայ ցուցադրելու համար տուփ պատուիրելու եկած է, անկեղծօրէն՝ դուք էք։ Ներկը եւ ջնարակը երկու օր առաջ աղջիկս ըրաւ։ Մինչեւ հիմա չորցած պէտք է որ ըլլայ։ Իսկ վրան ցոլացական տեսակի ապակի պիտի դնենք։ Հիմա կու գայ։
-Շատ ճաշակաւոր։ Շնորհակալութիւն, պարոն Պօղոս։ Կրնա՞նք փորձել։
Եւ ուշադրութեամբ իր նոր պահպանակին մէջ կը զետեղենք 18-րդ դարու տպագիր այդ հմայիլը, որ ունի 6 մեթր երկայնք եւ 7 սանթիմ լայնք։ Պահպանակի մէջ կան երկու շարժական գլանիկներ։ Հմայիլին գլխածայրը կը փաթթենք առաջինին՝ վերի գլանիկին, իսկ վերջածայրը՝ երկրորդին, որ քսան սանթիմ վար դրուած է միւսէն։ Երբ գլանիկները դանդաղօրէն դարձնենք, էջ առ էջ, շարժանկարի մը երիզի նման, կը յայտնուին հմայիլի ներքին բարեմասնութիւնները. մարդակերպ եւ թռչնագիր սկզբնատառեր, վերջնազարդեր, լուսանցքային զարդեր, բազմաթիւ սրբապատկերներ, խորհրդաւոր խօսքեր, սուրբերու անուններ... Գրութիւնները երբեմն եռանկիւններու եւ քառակուսիներու մէջ են։ Երբ հմայած կը դիտենք բոլորը, կը սկսինք խօսիլ հմայիլներու եւ «հմայիլ» բառի մասին։
Նախ յիշենք, թէ հմայիլը, -նաեւ հմայեակ, պահպանակ, թալիսման, թլիսմ-, կախարդութիւն պարունակող գիր է։ Հայկական միջնադարեան գրականութեան մէջ կան հմայախօսութիւններու շատ օրինակներ, ուր ամբարուած են առողջացնող խօսքեր, աղօթքներ, մոգական գաղտնիքներ, Սուրբ Գիրքէն առնուած հատուածներ։ Անոնք նախապէս կը գրուէին մագաղաթի վրայ, նոր շրջաններուն՝ թուղթի։ Մեզի ծանօթ ամենահին հայկական հմայիլը ստեղծուած է 1444 թուականին, իսկ տպագիրները՝ 1600-ական թուականներուն, առաւելաբար Կ. Պոլսոյ հայկական տպարաններուն մէջ։ Որպէս բառ՝ ան շատ աւելի հին է եւ եկած է ուրիշ մէկ աշխարհէն։ Բառը պահլաւերէն փոխառութիւն է, հիւսիս արեւելեան Պարսկաստանի լեզուն։ Բունն է «հումայ»։ Նոյնը զնդերէն՝ «հումայա», որոնք կը նշանակեն՝ օրհնեալ, նաեւ՝ լաւ գիտութիւն, առողջ, ելն.։ Արմատն է «մայա», օրհնութիւն, երջանկութիւն։ Առջեւը ընդունած է «հու» մասնիկը, որ կը նշանակէ՝ լաւ, բարի։ Պարսիկներու «հումայուն» յայտնի բառը, որ իր պատուաւոր տեղը ունի նաեւ Օսմանեան կայսրութեան պատմութեան մէջ՝ ուստի բուն կը նշանակէ «բախտաւոր, բարի, օրհնութիւններով լեցուն»։
-Նկատի ունիք «Հաթթ-ը Հումայուն» կոչուած հրովարտակը, որ 1856-ին սուլթան Ապտիւլ Մէճիտի կողմէ ստորագրուեցաւ։
-Այո։ Ան, որ կայսրութեան մէջ ապրող քրիստոնեաներուն վիճակը բարելաւելու եւ իրաւունքները պաշտպանելու նպատակով էր պատրաստուած։ Մինչ սանսկրիտ լեզուն ունի «սու-մայա» արտայայտութիւնը, որ կը նշանակէ «հրաշալի զօրութիւն, հնարագիտութիւն, խորամանկութիւն, խաբեբայութիւն, աճպարարութիւն»։
-Պարոն ստուգաբանութիւն, մեծ մայրս ալ ունէր ծածկագրերով ձեռագիր, հմայիլ մը կ՚ենթադրեմ, եւ կը պատմէր, թէ ան ունէր փորձանքները, հիւանդութիւնները եւ չար աչքերը հեռու պահելու զօրութիւն։
Կ՚ուզենք տեսնել, թէ ի՛նչ խորագիրներ կան մե՛ր հմայիլին մէջ։ Շատերը կրճատուած են, տեղ եւ մելան խնայելու համար. «Տլիսմ վս ճանպհ», «Տլիսմ վս չար աչից», «Տլիսմ վս գլխացաւի», «Տլիսմ վս կապած մարդոյ»։
-«Տլի՞սմ»...
-Յունարէն բառ մը, որ տարածուած է բազմաթիւ լեզուներու մէջ եւ նաեւ տեղ գտած՝ այս թուղթի վրայ։ Ֆրանսերէն, սպաներէն, գերմաներէն, չեխերէն, ռումաներէն, ռուսերէն, սերբերէն, շուետերէն, անգլերէն՝ talisman, արաբերէն՝ talsam.. Բոլորն ալ յոյներու τέλεσμα (տելեսմա) բառէն, որ կը նշանակէ «յուռութ»։ Անոր արմատը՝ τελέω (տելեօ) բայը, «լմնցնել, կատարել, գլուխ տանիլ, հանդէս տօնել, հանդէս կատարել, վճարել, ծախք ընել» («Nuovo Dizionario Ellenico Italiano Armeno Turco», Արիստակէս եւ Ստեփան Ազարեաններ, 1848, Վիեննա)։
-Պարոն ստուգաբանութիւն, եթէ գտնեմ մեծ մօրս հմայիլը, կը կարծէ՞ք, թէ մեր խանութին բախտ եւ օրհնութիւններ կը բերէ։
-Յուսամ եւ կասկած չկայ, թէ, առնուազն... կը գեղեցկացնէ։ Բայց աւելի կարեւորը, այս թղթիկները, շատ անգամ արուեստի կտորներ իսկական, Ե. դարէն սկսեալ հայերէնին բերած են բարի օրհնութիւն՝ լեզուական հարստութիւն։ «Հմայ» բառը առաջին անգամ կը գտնենք Ս. Գիրքի թարգմանութեան, ինչպէս նաեւ՝ Փաւստոս Բիւզանդի եւ Եզնիկ Կողբացիի գործերուն մէջ։ Այդ համեստ արմատը, լաւ հիւր մը, սիրեր է իր բնակութիւնը մեր լեզուին մէջ ու աճեր։ Նախ դարձեր է բայ՝ հմայել։ Անոր հետեւեր են գոյականներու եւ ածականներու հարստութիւն մը. հմայք, հմայիչ, հմայական, հմայահաւանութիւն, հմայեակ, հմայութիւն, դիւահմայութիւն, լերդահմայ, գաւազանահմայութիւն, կիւսահմայ, հաւահըմայ, հմայագիր, հմայաթափ...
Ներս կը մտնէ յարգելի բարեկամին աղջիկը։ Կտրել տուած է ապակին։ Ուշադրութեամբ կը սահեցնէ ակօսիկներէն։
-Պարոն Պօղոս, արհեստանոցը արդէն օրհնուած է։ Կարծեմ պէտք չունիք ձեր մեծ մօր հմայիլը փնտռելու... Ձեր աղջնակը բոլոր հմայիլներէն աւելի մեծ օրհնութիւն մըն է... Ահ, չմոռցած, ի՞նչ պէտք է որ վճարեմ։
-Պարոն ստուգաբանութիւն, ասիկա ձեզի նուէր։ Ինծի համար օրհնութիւն է ձեր բարեկամութիւնը։
