2018, Ապրիլ 5-ին Արցախի հայը երազներ կը հիւսէր։ Ապա այդ երազը վերածուեցաւ... գորգի, երբ Վատիկանի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան Միքայէլ Մինասեան յայտարարեց, թէ Շուշիի հայկական եկեղեցիները գորգերով ապահովելու ծրագիրի ծիրէն ներս Ս. Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եւ Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ (Կանաչ Ժամ) եկեղեցիներուն համար նախատեսուած գորգերը պատրաստ կ՚ըլլային մինչեւ Յուլիս ամիսը։ Ան կ՚աւելցնէր նաեւ, թէ իւրաքանչիւր եկեղեցւոյ համար կը հիւսուէր երեք գորք՝ հայկական աւանդական նախշազարդերով, ինչպէս նաեւ շէնքերու վրայի փորագրութիւններով եւ զարդաքանդակներով։ Այդ երազ օրերը հեռաւոր անցեալ մը ըլլալ կը թուան։ Իսկ այսօր երբ հայը կը հիւսէ նոր երազներ, որոշեցի գրել «հիւել» բառի մասին, ու ապացուցանել, թէ հայը սիրեր է նաեւ այդ բա՛ռը հիւսել ու ստեղծել գրական գեղեցիկ կտորներ։
«Հիւսել» բայի ծագումը անյայտ է։ Ան Աստուածաշունչի մէջ լոկ երեք անգամ գործածուած է։ Երեք պարզ հիւսք միայն... Իսկ չորրորդը՝ Երգ Երգոցի մէջ յիշուած «հիւսք» գոյականն է. «Հիւսք գլխոյ քո իբրեւ զծիրանի»։ Այնուհետեւ, ինչե՞ր չհիւսեց հայը. մազեր թել-թել, զամբիւղ մը դեղձան ճիւղերով, պսակ մը մարգարտածաղիկներով, լոթիկ մը նախշուն...։ Երբ հայու տաղանդաւոր ձեռքերը զբաղած էին այդ գործով, միտքն ալ հիւսեց քերթուածներ քնարական, երազներ կապոյտ...։ Բայց եղան նաեւ հայեր, որոնք հիւսեցին՝ նենգութիւն։ Անիկա է պատճառը, որ մեր գրաբարախօս հիները հարկադրուած գործածեցին «Հիւսել զնենգութիւն» արտայայտութիւնը։
Ապա բառը անցաւ սուրբի ձեռքը։ Գրիգոր Նարեկացին այդ բառով հիւսեց նորագոյն արտայայտութիւններ։ Ահա փունջ մը. «Հիւսեա դառն հեծութիւն», «Ողբոցս հիւսուած», «Ընդ կուղս բարեացն չարիս հիւսեմ»։ Գաւառներու մէջ բառը ստացաւ այլեւայլ հիւսուածք. Սեբաստիոյ եւ Կարնոյ մէջ՝ հուսէլ, Թիֆլիսի մէջ՝ հուսիլ, Հաճընի մէջ՝ հիսսէլ, Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ՝ հուսկել, Տիգրանակերտի մէջ՝ ուսքէլ, Զէյթունի եւ Խարբերդի մէջ՝ հիսիլ, իսկ Համշէնի մէջ, ուր բայերը «ուշ» մասնիկով կը հիւսուին՝ հուսուշ։ Ապա հիւսեցինք քառասունի չափ բաղադրեալ բառ։ Այնուհետեւ հայը ունեցաւ «արուեստահիւս» ճարտարապետութիւն, «մետաքսահիւս» բարձիկներ, «հրաշահիւս» շարականներ, «ծաղկահիւս» դրասանգներ, «ոսկեհիւս» գօտիներ, «մարգարտահիւս» մանեակներ եւ ծոպեր...։ Զարմանալի է, որ թախծոտ բանաստեղծները, Տէրեանը, Զարիֆեանը եւ այլեր, հակառակ իրենց տառապանքին, հակառակ իրենց թախծոտ քերթուածներու առատութեան, օգտագործեցին «հիւսել» բայի լոկ դրական ոգի պարունակող ածականները, ինչպէս «նրբահիւս, մարգարտահիւս»։ Անոնց երազկոտ քերթուածներու մէջ չկան «ողբահիւս», «դառնահիւս» եւ «տխրահիւս» տողեր։ Իսկ այս շարահիւսի ամենէն Աստուածայինը «աստուածահիւսէ ածականն է։ Ո՞վ հնարեր եւ գործածեր է զայն։ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը։ 1904 թուականին «Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան» գիրքի մէջ ան գրի առաւ «աստուածահիւս վարագոյր» արտայայտութիւնը։ Հեղինակը «Ի սէրն արտադրախտիկ» քերթուածի մէչ ալ գործածեց «բեհեզ աստուածահիւս» գրական պատկերը։ Կը տեսնէ՞ք, յարգելի ընթերցող, որքան «վայելչահիւս» է մեր լեզուն։
Մենք հայերս նկատեցինք «հիւսել» բառի ճկունութիւնը ու կերտեցինք փոխաբերութիւններ, այսինքն պատկերաւոր արտայայտութիւններ, ո՛չ իր սովորական իմաստով՝ մէկ այլ բառի փոխարէն։ Ուստի, չար դրացին «փորձանք կը հիւսէ», հարսը «երազ կը հիւսէ», սիրահար աշուղը «տաղեր կը հիւսէ»...։ Զգացումներու ի՜նչ բազմերանգ ու փափուկ հիւսքեր...։
«Հիւսել» բառով շարահիւսեցինք նաեւ գիրքի ընտիր անուններ, հանգոյց մը եւս աւելցնելով մեր լեզուի նուրբ հիւսքին. «Հիւսուածք հայոց մարզպանների պատմութեան», 1877, «Հիւսուածք հայոց հին պատմագրների խօսքերից», 1894, «Օտար փունջեր- Ա. Հիւսք Շիլլէրից», 1904։
Ապա եկաւ գեղապաշտ սերունդը։ 1900-1915 թուականներն էին։ Այդ հին օրերուն անոնք իրենց սրտին մէջ վարդի մը փթթումը ունէին։ Անոնց աչքերուն մէջ հիւսք-հիւսք քերթուած կը ծորէր։ Ահա այդ հին օրերուն, ազատութեան եւ եղբայրութեան խոստումէ մը տարուած անոնք հիւսեցին քնարական գոհարներ։ Այժմ, յարգելի ընթերցող, կը փափաքիմ բանալ այդ գոհարատուփը, ու արտասուքով տեսնել, թէ այդ հին օրերուն Եսայեաններ, Սիամանթօներ, Վարուժաններ եւ այլ հանճարներ ի՛նչ երազներ կը հիւսէին... «Ցերեկը, մութ անտառին մէջ տրտում երգեր կը հիւսեմ», Մատթէոս Զարիֆեան, «Անմիջապէս մտքովս սկսայ վէպ մը հիւսել... Պիտի ուզէի իրեն համար հիւսել ապագայի գեղեցիկ երազ մը», Զապէլ Եսայեան, «Կարմիր երգերս հիւսեմ», Սիամանթօ, «Պիտի հիւսեմ մանեակ մը նուրբ / Շուրջն սպիտակ պարանոցիդ», Միսաք Մեծարենց, «Այլեւս կը պատրաստուիմ ապրուած կեանքէն միայն գրել եւ հիւսել նոր քերթուածներ», նամակ, Դ. Վարուժան, 16 Փետ., 1910։ Եւ Բրգնիկցին հիւսեց. «Դո՛ւն, Խաչբուռն այս, զոր իմ ձեռքով եմ հիւսէր, / Ընդունէ՝, Մա՜յր։ / Ես հիւսեցի զանոնք, գիսակ առ գիսակ, / Իմ յոյսերուս, իղձերուն հետ հիւսեցի»։ Ապա բանաստեղծը դարձաւ հաշիշին ու աղաչեց. «Ո՛վ անմահ մէկոն, երազի առէջ, / Դու ցնորքն հիւսէ ոսկեղէն թելով. / Հիւսէ խնդութիւն մը անրջական»։ «Քոյր իմ» բանաստեղծութեան մէջ Խորէն արք. Գալֆայեանը ըսաւ. «Զփունջ վարդիցդ յեռեալ ի փունջ՝ / Եւ հիւսեցի յոլոր մանեակ»։ Գարեգին Սրուանձտեանցը «Շուշան Շաւարշանայ» գիրքին մէջ խնդրեց, որ հայ կոյսեր վառ պահեն Վարդանի եւ անոր նահատակութեան յիշատակը. «Իրենց կուսական ճակտին պսակ, իրենց գեղեցիկ պարանոցին մանեակ՝ թող փոխանակ շուշանի՝ Հայոց քաջաց փշրուած ոսկորներ հիւսեն»։
«Հիւսել» բառին ազգային-ազատագրական շունչ մըն ալ տուաւ Պետրոս Դուրեանը, երբ գրի առաւ «Տարագիր ի Սիպերիա» ողբերգութիւնը. «Քու գերիդ եմ, Մա՛հ, բայց կ՚աղաչեմ խնայէ գէթ այն Հայերուն, որոնք Հայաստանի պսակներ հիւսել կը խոստանան»։ Ապա բանաստեղծը շրթունք դարձաւ դառնացած հայրենիքին. «Ո՜հ, միթէ ցաւերս արթնցնելո՞ւ համար եկար, Ժամանա՚կ, ատենէ մը ի վեր է որ Մասեաց մուսայից քնարներուն թելերը խորտակելով՝ չեմ լսած Հայաստանի վրայ հիւսուած ողբերը»։
Իսկ այժմ, յարգելի ընթերցող, ձեր թոյլտուութեամբ, Վահան Տէրեանը կը յայտարարեմ «հիւսել» բառի հաւատարիմ երկրպագու։ Անոր բանաստեղծութիւններու մէջ բառը կը շշնջայ որպէս քնքոյշ պատկեր, մեղմիկ կը շոյէ մեր ականջները. «Մթնշաղի ուրուագծեր նրբահիւս», «Մութը հիւսում է տրտմութեան ժանեակ», «Սահում է կեանքը հիւսելով ժանեակ», «Քնքոյշ երգերից հիւսում եմ մանեակ», «Դու ես հիւսում աստղացանցը ոսկեթել»...։
Վերջապէս հայը հիւսեց, երբ ձայնասփիւռը կը հաղորդէր երգերու շարան, քաղցր բառերով հիւսուած. «Չքնաղ գիշեր տուր ինձ խօսքեր, չքնաղ մի երգ հիւսելու... Եկան, եկան Մոկաց հարսներ, հարալօ, հարալօ, ոսկէ թելով հիւսուած վարսեր, հարալօ, հարալօ... Արեւաշող դաշտերի մէջ մեր դալար, եղբայրութեան երգն ենք հիւսել ոսկելար, թող հնչի ու թռչի, լեզուներով ազգերի, բիւր ոսկեբառ...»։
Հայը կը շարունակէ հիւսել։ Փա՞ստը անոր։ 2019ին հայկական մամուլի մէջ լոյս տեսած մէկ այլ լուր. «Հայաստանում հիւսել են աշխարհի ամենաերկար աւելուկը»։ Ինչո՞ւ զարմանալ, երբ բոլորս հաւատացինք, թէ երգիչ, երգահան, յօրինող Թաթա Սիմոնեանը «Երեւանս» յայտնի երգի մէջ «քաղաք» կրնար հիւսել։ Յարգելի ընթերցող, այսօր հրաժեշտ կու տամ այդ երգի խօսքերով, մաղթելով, որ դուք շարունակէք ջերմ երգեր ու երազներ հիւսել.
Թէ յուշերից քաղաք հիւսեմ,
Հիւսեմ թելով երազներից...
Թէ փողոցից, փողոց անցնեմ,
Մտնեմ երգով սարգած այգիս,
Կամ էլ մեր տուն, գնամ ու դուրս նայեմ,
Քեզ կը տեսնեմ պատուհանից։
Երեւանս, Երեւանս,
Անգին քարս, անգին քարէ վարդս...
