Գոյութիւն ունի՞ բառ մը, որ հիւլէի մը չափ աննշան ըլլայ, կամ՝ անոր չափ իսկ արժէք չունենայ։ Երբ աշխարհի յառաջատար նախագահները իրենց մամլոյ ասուլիսներու մէջ «հիւլէ» բառը վերարծարծել սկսան որպէս սպառնալիք, ես ալ որոշեցի հրապարակաւ խօսիլ այդ անտեսանելի, աներեւոյթ էութեան մասին, որ իր անունով իսկ կը սարսափեցնէ մարդ արարածը։ Յօդուածի հեղինակս, յարգելի ընթերցող, ո՛չ տարրագէտ է, ոչ ալ դիւանագէտ, ուստի լիազօրուած չէ հիւլէներու հզօրութեան կամ ապահովութեան վերաբերեալ հրապարակում կատարելու, սակայն լոկ որպէս հայոց լեզուի սիրահար ան կը փափաքի հայկական գրականութեան խաղաղասէր «հիւլէ»ներու համադրութիւն մը կատարել ու ձեզի ներկայացնել զանոնք, գէթ ցոյց տալու նպատակով, որ հելլենածին այդ բառը քնարասէր բնաւորութիւ մըն ալ ունի։
«Հիւլէ»ն իմաստասիրական աշխարհ մուտք գործեց առաջին անգամ, երբ Արիստոտելը զայն առաջադրեց որպէս տիեզերքի հիմնադիր տարրը, կարելի է ըսել՝ ատաղձը։ Իմաստասէրի հիմնաւորումը գիտական չէր, այլ՝ իմաստասիրական եւ աստուածաբանական։ Հելլենական եզրը ὕλη կամ ύλη է (հիւլի կամ իւլի), որ կը նշանակէ «ատաղձ, գերան, փայտ, նիւթ, նախանիւթ, տարր, անտառ»։ Այլ լեզուներու մէջ ալ տեսանելի է ան. արաբերէն՝ հայիւլ, դասական ասորերէն՝ հիւլա, հիլա, դասական պարսկերէն՝ հայիւլէ ու լատիներէն՝ հիւլէ։
Արիստոտելէն հազար տարի ետք, հայոց Ոսկեդարուն, բառս գրաւոր հայերէնի ծիրէն ներս սկսաւ պտըտիլ, նախ որպէս «հիւղէ», ապա՝ «հիւլէ»։ Ըստ երեւոյթին, ելեքտրամագնիսական ուժով է ան միացած մեր լեզուին, քանզի մինչեւ այսօր ալ կ՛ոլորտի գրական ասպարէզի մէջ։ Ահա անոր հնագոյն մատենագրութեան էջերէն ներս տեղ գտած առաջին երկու շողարձակումները. «Պարուրելով եզերք ծովուն զհիւղէն», «Ի չքաւոր բնութիւնն հիւղեայ»։ Միջնադարու հայ աստուածաբան վանականները, ինչպէս Վարդան Արեւելցին, մերժեցին Արիստոտելի «հիւլէական» տեսութիւնը ու ըսին. «Աստուած արար զաշխարհս՝ ոչ ʼի հիւլէ», այլ բանիւ յոչէից գոյացոյց»։ Գրիգոր Նարեկացի վանականը ունէր այլ մտահոգութիւն. ինչպէ՞ս գրի առնել իր բոլոր մեղքերը, երբ տիեզերքի հիւլէներու չափ բազմաթիւ են անոնք. «Գրեմ զպարտուցս սակ անձինս մեղաց, քան զհիւղ երկրի»։
Հիւլէ բառը չեղաւ բազմածին։ Այդ միջուկէն աննշան լոկ գոյացան երկու ածական՝ «հիւլէական» եւ «հիւլէանման» ու երկու գոյական՝ «հիւլէագէտ» եւ «հիւլէաբան»։ Հիասթափութիւն մը իսկական։ Իսկ «հիւլէանալ» բայը, որ կրնար փոխաբերական փայլուն պատկերներու ծնունդ տալ, մնաց ինքն իր մէջ ամփոփուած։ Չունեցանք սիրահար բանաստեղծ մը, որ փոքրանար, համեստանար, «հիւլէանար» բնութեան հրաշքներու առջեւ, կամ իր սիրածին ըսէր, թէ յօժար էր «հիւլէանալու», միայն, թէ արժանանար անոր սիրուն տեսքին։
«Հիւլէ» բառը ներգործեց մեր մայրենիին։ Ան իր ծիրին մէջ յաջողեցաւ առնել քանի մը բառ, որոնք, ինչպէս յիշեցի կը սպառնան մարդկութեան։ Հայու միտքը, մամուլը եւ մտահոգութիւնը կը պարունակէ «հիւլէական» զէնք, սպառնալիք, ահաբեկչութիւն եւ մրցակցութիւն։ Պատճա՞ռն անոր։ Աշխարհի յառաջատար առաջնորդները, ինչպէս Ր. Քենըտին, որ կէս դար մը առաջ կոչ ուղղեց՝ «ամբողջական պայքարի մը ձեռնարկել, արգիլելու համար հիւլէական զէնքերու ընդհանրացումը աշխարհի ամէն կողմ», քննադատեց Ֆրանսայի նախագահ Տը Կօլի «հիւլէական ինքնագլուխ քաղաքականութիւնը» եւ անպատասխանատու անձեր անուանեց այն նախագահները, որոնք «հիւլէական սուրը սպառնալիքի համար» կը գործածեն, ու վերջապէս աշխարհին քարոզեց «հիւլէական հաւասարակշռութիւն» ունենալ։ (Հայրենիք, 15 Հոկտեմբեր, 1965, Ուրբաթ)
Իրաւունք ունիք։ Ես ձեզի խոստացեր էի ցոյց տալ «հիւլէ» բառի արուեստասէր երեսը։ Այդ մէկը կատարելու համար հիւլէական մանրադիտակ մը պէտք էր ունենալ, որպէսզի տեսանելի դառնային անոր գրական ցոլքերը։ Ահա արդիւնքը. 20-րդ դարը, որ յայտնի է որպէս «հիւլէական դար», «հիւլէ» բառի համար բերրի եղաւ. նախ հայկական գրատպութեան մէջ փայլեցաւ որպէս գիրքի անուն. «Հիւլէ», 1906, Գահիրէ, «Հիւլէն», 1915, Պոլիս։ 1946 թուականին հիւլէական մրցակցութեան մաս կազմեցին Ս. Ղազարի խաղաղասէր վարդապետները, երբ լոյս ընծայեցին, 1905 թուականին Կարնոյ Կիսկիմ գաւառակի Կարմրիք գիւղի մէջ ծնած, 1919-1924 թուականներուն Մուրատ-Ռափայելաենի մէջ Մխիթարեաններու սան դարձած տարրաբան Սերոբէ Եղիկեանի «Հիւլեական ռումբ» մենագրութիւնը։
«Հիւլէ» բառը հայկական քնարերգութեան մէջ ալ քանի մը հետք ձքեց։ Նախ Սիամանթօն համարձակեցաւ անոր մօտենալ։ Բանաստեղծի գրիչէն խօսեցաւ սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը, որ աղօթքի նստած խոստովանեցաւ. «Ես՝ անքանքար քննիչ եւ անբերրի հիւլէ»։ Դանիէլ Վարուժանը բառին տուաւ ազգային դիմագիծ, երբ ափ մը կարմիր հողի մէջ տեսաւ Հայկը. «Կարմիր Հողը ։ Իր մէջ կը կայծկլտայ հոգի մ’հին՝... Հիւլէ մը կայ Հայկէն»։ 1919 թուականին Աւետիք Իսահակեանը բախտաւորուած էր Զուիցերիա ճամբորդելու։ Լիւցեռն քաղաքի գեղեցկութի՞ւնն էր յանգաւոր, «վարպետը» արտադրեց «հիւլէափայլ» տողիկներ. «Մենք հիւլէ էինք մի զգացումով, մի կամքով, յաւերժութեան սկզբից ծնուած միասին, ձուլուած մի հոգու մէջ... / Մեր հոգիները՝ հիւլէական գոյութիւնից մինչեւ այսօր եւ մինչեւ յաւիտեան»։ Պարոյր Սեւակը նկարագրեց 20-րդ դարը, զայն կոչելով «բանական», «խելաքար», «էական» ինչպէս նաեւ՝ «հիւլէական»։ Բանաստեղծութեան անո՞ւնը... Անորոշութիւն։ Համօ Սահեանի համար անբեկանելի էր հայու ոգին ու ոչ՛ մէկ ռումբ կրնար անոր սպառնալ. «Դեռ մխալու է վէրքը նայիրեան… Ինչ հողմ ու հրդեհ, հրթիռ ու հիւլէ, / Ամուր է հոգու բերդը նայիրեան»։ Յարգելի ընթերցող, յիշեցնեմ, թէ Խորհրդային Հայաստանի մէջ «հիւլէէ բառի ուղղագրութիւնը կրեց հիմնական փոփոխութիւն։ Սեւակները եւ Սահեանները զայն ճանչցան որպէս՝ «հյուլե»։
«Հիւլէ» բառը կը շարունակէ մնալ հայ գրիչի ծիրին մէջ։ Յակոբ Ճոլոլեան-Սիրունին իմաստասիրեց. «Մարդ որքան ալ համոզուած ըլլայ թէ, այս խորհրդաւոր տիեզերքին մէջ ինք՝ չքանալու դատապարտուած հիւլէ մըն է, այնուամենայնիւ կը մաքառի պահ մը աւելի տեւելու», Յակոբ Տիւնեայեանը նկատեց Ինտրայի եւ Այվազովսքիի միջեւ կապ մը՝ «Բանաստեղծ եւ արձակագիր, փիլիսոփայ եւ գեղանկարիչ Ինտրայի մէջ կայ հիւլէ մը Յովհաննէս Այվազովսքիէն, ծովու անսահմանութեան սուզուելու, անոր անձնատուր ըլլալու անբացատրելի կիրք մը», Թորգոմ Եպիսկոպոս Տօնոյեանը յայտարարեց՝ «Սփիւռքը՝ հսկայ՝ մեծ ու վիթխարի, բայց՝ հիւլէ մը փոքրիկ, աննշմարելի», Երան Գոյումճեանը պատգամեց երկիւղ ունենալ հողի հանդէպ. «Զգո՚յշ դպիր հայոց հողին, / Հիւլէ՜-հիւլէ՜ ան մասունք է»։
Մենք հիւլէներու տիեզերք մըն ենք, ինչպէս նաեւ հիւլէ մը տիեզերքի մէջ՝ մանրափոշի աննշան... Ինչպէս Հրաչեա Թամրազեանը բացատրեց, թէ ամէն հիւլէ, որքան ալ պահ մը փայլատակի ու փորձէ տեւել «պահ մը աւելի» պիտի վերադառնայ իր նախանիւթին։ Մինչեւ յաջորդ հանդիպում մնացէք խաղաղ եւ ձեր նախանիւթին հաւատարիմ.
Ու պիտի կրկին մենք հիւլէանանք,
Միանանք նրա խորքին անսահման,
Որ այդ ակունքից կրկին էանանք՝
Ա՛յդ է մեզ համար նախասահմանուած։
