ԺԷդարու Պոլսոյ պատմութեան կարեւորագոյն պատմիչն է Երեմիա Չելեպի Քէօմիւրճիեանը։ Իսթանպուլի պատմութեան մասին իր գիրքը Կեդրոնականի երբեմնի տնօրէն Հրանդ Տէր Անդրէասեանի կողմէ վերստին խմբագրուած եւ հրատարակուած է Իսթանպուլի համալսարանի մատենաշարէն։ 1952-ի այդ հրատարակութեան յաջորդած է, ուրիշ շատ կարեւոր պատմաբան մը՝ Գէորգ Փամուքճեան, որ կրկին անգամ խմբագրելով այս անգամ գիրքը հրատարակած է «Էրեն» հրատարակչութեան մատենաշարէն, 1973-ին։ Այս հրատարակութիւնները տեղի տուած են ժամանակակից սերունդի հետաքրքրութեան։ Բնական երեւոյթ մը, քանի Քէօմիւրճիեան շատ վառ պատկերացումով փոխանցած է քաղաքի յատկանշական մանրամասնութիւնները։
Ինչպէս, որ Պարոնեանի «Ատամնաբոյժն Արեւելեան» թատրերգութիւնը տեղի տուած էր, այդ պատմական գործին վերաբեմադրութեան այս հրատարակութիւնն ալ այժմ տեղի կու տայ Քէօմիւրճիեանի ոտնահետքերով վաւերագրական ֆիլմի մը ստեղծման։ Վաւերագրական ֆիլմի հեղինակները մտադիր են Քէօմիւրճիեանի հետեւելով ներկայ պատկերներու մէջէն յայտնաբերել անցեալը։ Իսկ անցեալ ըսուածը բացի քարերու, շէնքերու պատմութենէն, իր հետ կը բերէ նաեւ ամբողջ շրջանի մը ապրումները։ Այս երեւոյթն է, որ շատ աւելի հաղորդական կը դարձնէ գրականութիւնը։ Երեմիա Չելեպի Քէօմիւրճիեան իր պատմածներով այժմու սերունդներուն համար ալ ահագին միտքեր ու խորհուրդներ կը փոխանցէ։ Սակայն Քէօմիւրճիեանի պատումին համազօր արժէք ունի նաեւ Հրանդ Տէր Անդրէասեանի յառաջաբանի իմաստով գրած նախադասութիւնները։ Ան կը ծանօթացնէ Քէօիւրճիեանի կենսագրութիւնը, անդրադառնալով նաեւ ժամանակի ընդհանուր համայնապատկերին։ Այդտեղ կը հանդիպինք այնպիսի նախադասութիւններու, որոնք միանգամայն ընդմիշտ կը կործանեն մեր այն տպաւորութիւնները, որոնց մատնուած էինք ընթերցելով Պարոնեանի թատրերգութիւնները։ Խեղճ միամտութեամբ տարուած էինք խորհելու, թէ անցնող 100-150 տարիներու ընթացքին ոչ մէկ բան փոխուած է մեր ընկերային կեանքի մէջ։ Չէինք անդրադարձած, որ կը սխալինք։ Չափազանց կը սխալինք այդ անփոփոխ ժամանակը միայն 100-150 տարիներու հոլովոյթով դիտելու ատեն։ Ո՛չ Քէօմիւրճիեանի պատմածները կ՚ապացուցեն թէ շատ աւելի երկար ժամանակահատուածի մը տեւողութեամբ բոլոր թերի յատկութիւնները նոյնութեամբ պահուած, պահպանուած են մեր ընկերային կեանքի մէջ եւ հասած ներկայ ժամանակներուն։ Օրինակի համար Հրանդ Տէր Անդրէասեան ԺԷ. դարը նկարագրելու համար կը գործածէ «Պոլսահայ պատմութեան մութ շրջանը» բառը։ Այդ մութը կը նկարագրէ հոգեւորական դասու այլասերումով։ «Հոգեւորականները այնքան չարագործ էին, որ կաշառքով, սուտով եւ կեղծիքով կարելի էր մինչեւ պատրիարքական աթոռ բարձրանալ»։ Ո՞վ կրնայ համարձակիլ պնդելու, թէ այստեղ նշուածը մեր պատմութեան դժբախտ ժամանակներն էին, որոնք եկան ու անցան եւ հիմա ամէն ինչ խիստ օրինական է ու արդար։
Ո՛չ։ Երբե՛ք ու երբեք չէ աւարտած այս խաւար դարաշրջանը եւ մենք այսօր եւս դատապարտուած կը մնանք այդ նոյն անբարոյ ընթացքին։ Եթէ մի քիչ յոռետես ըլլանք կրնանք համոզուիլ, որ Եղիշէ Չարենցի յորջորջումով «միջազգային պոռնիկ»ի համբաւ վայելող այս քաղաքը տակաւին շատ սերունդներ կրնայ զարմանքի մատնել իր այս յատկութիւնով եւ ունակութեամբ։
