Ասում են, թէ նորից պիտի միասին ապրենք, ինչպէս եղել է նախկինում։ Նորից ճանապարհներ ունենանք ընդհանուր։ Այդ առիթով առաջարկում եմ մի հատուած գրող եւ պատմաբան Բագրատ Ուլուբաբեանի (1925-2001) վկայութիւններից.
«1965թ. Շուշիում ու Աղդամում օրը ցերեկով հայեր սպանուեցին։ Շուշիում խուժանը շինարարական մեքենաներով հողին հաւասարացրեց քաղաքի չորս հայկական գերեզմանատները՝ իրենց փառաշուք շիրմաքարերով, խաչքար-կոթողներով։ Հանցագործներն «անյայտ» մնացին։
Մարտակերտի սովխոզի (սովետական տնտեսութիւն, հիմնուած պետական սեփականութեան վրայ-Ծ.Լ.) պահակներից մէկին, նրա կնոջն ու երախաներին վառեցին պահականոցում։ Մարտունու շրջանի Նորշեն գիւղի երկու տրակտորիստներին սպանեցին գիշերավարի ժամանակ, իսկ Կուրոպատկինօ բնակավայրում՝ յօշոտեցին գլխաւոր ագրոնոմին։ 1966թ. Սեպտեմբերին սպանուեց յաջորդ ագրոնոմի՝ Բենիկ Մովսիսեանի 9-ամեայ որդին։
Պարզուեց, որ վերջին երկու դէպքում սպանութիւնների կազմակերպիչը գիւղի դպրոցի տնօրէն Արշադ Մամեդովն է։ Դպրոցի պահակի օգնութեամբ երախային մտցրել են նկուղն ու խոշտանգել։ Նրան սպաննել են գլխին մեխեր խփելով։
1967 թ. Յուլիսին, Ստեփանակերտի ամառային զբօսայգու տարածքում, սկսուեց Մամեդովի բաց դատավարութիւնը։ Գազանը դատապարտուեց ընդամէնը 10 տարուայ ազատազրկման։ Լսելով դատավճիռը՝ նրա կինն ու հարազատները բացականչեցին. «Արշադ, տաս օր էլ չես նստելու, քո քաշով մէկ ոսկի ենք ծախսել, հանգիստ եղիր»։
Այդ ժամանակ, դատավարութեանը ներկայ ժողովուրդը յարձակուեց, պահակներից խլեց յանցագործին, նրա գործակցին եւ մի երրորդ սրիկայի, որը փորձում էր պաշտպանել Մամեդովին։ Երեքին էլ այգում խարոյկի վրայ վառեցին։ Թէեւ մարզի թրքութիւնը սկսուեց, սակայն Պաքւում տենդօրէն շարունակում էին փնտռել Արցախն արագ հայաթափելու նոր մեթոդներ։
1969 թ. գարնանը Քարհատի (Դաշքեսան) շրջանի Բանանց հայկական գիւղի բնակչութեան հանգանակութեամբ կանգնեցուեց մի գեղեցիկ յուշարձան՝ Երկրորդ աշխարհամարտում զոհուած 600 համագիւղացիների յիշատակին։ Հեղինակներն էին ճարտարապետ Ռաֆայէլ Իսրայէլեանը եւ նկարիչ Արա Յարութիւնեանը։
Յուշարձանի հանդիսաւոր բացումից օրեր անց, գիշերը գիւղի էլեկտրականութիւնն անջատեցին, ապա ատրպէյճանցիները կործանեցին այն, ջարդուփշուր արեցին կոթողի առանձին մասերը։ Երբ շրջկոմի առաջին քարտուղար Սիւլէյմանովին հարցրին, թէ ինչու՞ եւ ու՞մ հրամանով կատարեցին այդ բարբարոսութիւնը, նա առանց աւելորդ ձեւականութեան պատասխանեց. «Մենք պատրաստուում ենք ձեզնից մաքրել մեր հողը, իսկ դուք յուշարձաններ էք կանգնեցնում»։
Մարիամ Ռաթեւոսեանը
Մարտունիում
Մարիամը ծնուել է Մարտունիում, որտեղ նրա հայրը Մարտունու հիւանդանոցի բժիշկ էր։ Իրանահայ էր, կինը՝ Արծուաշենցի, իսկ ահա Մարիամը ծնունդով դարձաւ արցախցի։ Թէ որքան կարեւոր է ծնած հողը, փաստում է Մարիամի խառնուածքը՝ անկոտրուն, անզիջող եւ նպատակասլաց։ Այս օրերին՝ չնայած վտանգների, նա Թեհրանից եկաւ Երեւան եւ մեկնեց իր ծննդավայրը։ Հայրը՝ Վահիկ Ռաթեւոսեանը 90-ականներին ղարաբաղեան շարժման ակտիւ մասնակիցներից էր, Երեւանի բժշկանան ինաստիտուտն աւարտելուն պէս մեկնեց աշխատանքի Արցախի Մարտունի քաղաք։ Ու թէեւ յետոյ հաստատուեց Թեհրանում, բացելով իր մասնաւոր քլինիքը, ամէն տարի այցելում էր հարազատ դարձած Մարտունին, որտեղ ամէն քար ու ծառ նրան ճանաչում էին։ Պատերազմը հազարաւոր երիտասարդների կեանք խլեց, իսկ պարտութիւնը հազարաւոր սրտեր խոցեց։ Վահիկը սրտի կաթուած ստացաւ իր տան մէջ՝ լուրերը լսելիս։ Հազիւ 60-նն էր բոլորել։ Դժուար է նկարագրել կնոջ, զաւակների, հարազատների եւ շրջապատի վիշտը, որովհետեւ Վահիկը մարմնաւորում էր մարդու կեանքի հանդէպ ունեցած տենչը, որը կանգ չի առնում ոչ մի դժուարութեան առաջ։ Նրա կրտսեր աղջիկը՝ Մարիամ Ռաթեւոսեանը ցաւից իր տեղը չէր գտնում եւ որոշեց հօր օրինակով գալ Հայաստան եւ այստեղ բարձրագոյն ուսում ստանալ։ Նա փնտռում էր հօր ոգին ամենուրէք։ Վերջապէս մեկնեց Մարտունի։ Ահա թէ ինչ պատմեց նա քաղաքի ներկայիս վիճակի մասին.
- Երբ մտանք Արցախ, զգացմունքը այն չէր ինչ ես ունեցել էի, երբ ամէն տարի ընտանեօք մեկնում էինք Արցախ։ Ցաւոտ էր։ Հանգստութիւն չկար։ Ազատ անկախ Արցախ չկար։ Անցանք Շուշիի կողքով, որն իրականում մերն էր, բայց այժմ մերը չէր։ Սակայն Արցախն ինքը Արցախ էր։ Ինքիրէն չէր կորցրել, բայց կիսատ էր։ Հասանք Մարտունի, տեսանք որ ասֆալտապատած էր, բայց ո՞ւմ էր պէտք ասֆալտը, եթէ այլեւս չկար Շուշի, Հադրութ, ու ես երանութեամբ յիշեցի երբեմնի քարքարոտ ճանապարհը։ Գիշերը, երբ գլուխս դրեցի բարձին, մտածեցի, թէ որքան ուժեղ պիտի մարդ լինի, որ այստեղ պառկի ու քնի, իմանալով որ ամէն պահին քո գլխին կարող է արկ ընկնել։
Նանարը, որի մօտ գիշերեց Մարիամը, պատմեց իր ամուսնու մասին. Սեպտեմբերի 27-ի առաւօտեան նա լոգանք էր ընդունում, երբ նրան զանգեցին։ Կինը չտեսաւ, ոնց նա դուրս եկաւ տնից ու մեկնեց դիրքեր։ Ամէն օր սպասում էին լուրի։ Մի անգամ Նանարը հեռախօսով ասեց ամուսնուն. «Բա ես ի՞նչ անեմ մեր երեք երախաների հետ։ Արի մեզ տար Երեւան»։ Ու լսեց ամուսնու պատասխանը. «Այստեղ ես նոյնպէս ունեմ երախաներ, եւ չեմ կարող թողնել նրանց միայնակ։ Ես պատասխանատու եմ նրանց ծնողների առաջ»։
Մարտունիում նոր հիւանդանոց էր կառուցուած։ Ջերմ եւ ուրախ դիմաւորեցին Մարիամին։ Առաջինը ինչ ցոյց տուեցին նրան, դա յուշապատն էր «Յաւերժ մեզ հետ»։ Բժիշկների եւ զինուորականների նկարների մէջ, որոնք ծառայել էին Մարտունիում, Մարիամը տեսաւ նաեւ իր հօր՝ Վահիկ Ռաթեւոսեանի նկարը։ Ո՞նց էին այստեղ մնում այսքանից յետոյ, -մտածում էր Մարիամը։ Եւ հասկանում էր, որ այս պատերազմից յետոյ աւելի անհրաժեշտ էր այստեղ մնալը, քան յաղթանակից յետոյ։ Բողոք չկար։ Ով չէր դիմանում, տեղափոխւում էր Ստեփանակերտ, այնտեղից էլ այլուր։ Պատերազմի մասին խօսելիս պատմում էին, որ այս պատերազմը այն պատերազմի նման չէր, բայց համախմբուել էին բժիշկներով, եւ ինչքան ծանօթ-անծանօթ կար, հաւաքուել էին այստեղ։ 12 ժամ ռեժիմով չէին աշխատում. ընդհանրապէս չէին քնում, անդադար վիրաւորներ էին բերում իրար ետեւից։ Վերջ չկար։ Հրազենային վիրաւորում չէր։ Այդ զէնքերով չէին կռւում։ Վիրաւորներին բերում էին նկուղ, եւ դա զինուորների թաքստոցն էր։ Պատի վրայ արձանագրւում էին զինուորի տուեալները։ Ծնողները այդ պատին էին փարւում, յոյս ունենալով գտնել իրենց որդուն ոչ թէ նահատակների եւ անհետ կորածների մէջ, այլ՝ վիրաւորների։ Հետեւեալ օրը Մարիամն այցելեց միւս ծանօթ մարտունեցու տունը։ Երեք որդի ունէին. աւագը պատերազմում զոհուեց, երկրորդ տղան վիրաւորուեց, իսկ կրտսեր տղան զինուորական ծառայութեան մէջ էր։ Նրանք միայն մի բան էին ուզում. որ Երեւանում իմանան, որ այսքանից յետոյ էլ արցախցին պատրաստ է նորից կռուել, արդէն ոչ միայն յանուն Ազատ ու Անկախ Արցախի, այլ յանուն դրա համար թափած սրբազան արիւնի։
