Լարուածութիւն։ Բախում։ Բայց իրականում չմարող պատերազմ, որի սկիզբը դրուեց 1988-ին… Դուրս եկանք Ազատութեան հրապարակ եւ գոռացինք «Միացում»։ Ստացանք ի պատասխան Սումգաիթի եւ Ատրպէյճանի միւս քաղաքներում եւ վայրերում հայկական ջարդեր, Սպիտակի երկրաշարժ, 1991-1994 թեժ պատերազմ, որն աւարտուեց թղթի վրայ զինադադարով, իսկ իրական կեանքում շարունակուեց սահմանում կանգնած զինուորի համար. Եռաբլուրը վկայ։
Այս անգամ թեժացումը տեղի ունեցաւ Յուլիսի 12-ին Տաւուշի մարզի ուղղութեամբ Ատրպէյճան- Տաւուշ սահմանի ամբողջ երկայնքով։ Զինուորները դա անուանում են ոչ թէ պատերազմ, այլ ՝ զիուորական գործողութիւններ։ Ի հարկէ, ինչպէս տեսաւ ամբողջ աշխարհը, մեր ԶՈՒ-ը (Զինուած Ուժեր) արժանի պատասխան տուեցին յարձակուողներին, եւ աշխարհասփիւռ հայութիւնը յաղթանակ տօնեց, սակայն պիտի նշեմ, որ դա օրուայ յաղթանակ էր, որովհետեւ Տաւուշը երբեք չի տեսել խաղաղութիւն։ Այդ մասին գիտեն յատկապէս զբօսաշրջութեան պատասխանատուները. եւրոպական երկիրների արտաքին գործերի նախարարութեան կայքերում, օրինակ, յատուկ զգուշացնում են Հայաստան մեկնող զբօսաշրջիկներին Տաւուշի մարզի Նոյեմբերեանի ճանապարհի վտանգի մասին, որովհետեւ միշտ կարելի է կրակոցի տակ ընկնել։ Յիշեցի 2012-ին Կինոյի Տանը ռեժիսոր Արմէն Խաչատրեանի ցուցադրած «Իմ սահմանը» վաւերագրական ֆիլմը։ Այդ ֆիլմը դիտելուց յետոյ հնարաւոր չէր վերադառնալ առօրեայ կեանքին, որովհետեւ անարդարութիւնը խեղդում էր խիղճդ, ուզում էիր մի բան ձեռնարկել՝ փրկելու համար Տաւուշի գիւղերում ապրող մարդկանց, որոնք մշտական գտնւում են թշնամու նշանառութեան տակ եւ հազարաւոր հեկտար վարելի հողեր ռիսկային գօտում են այդ դրախտավայրում։
Առաջին հարցը, որ բովանդակ աշխարհին յուզում է - դա ո՞վ սկսեց եւ ի՞նչն էր պատճառը կամ պատրուակը, որովհետեւ պատճառը միշտ նոյնն է. դո՛ւրս եկէք մեր տարածքներից, հայե՛ր։ Ի դէպ ըստ նախագահ Ալիեւի այդ տարածքների մէջ մտնում է նաեւ Երեւանը…։
Այժմ մի պահ աչք նետենք ատրպէյճանական մանկապարտեզներին.
- Ո՞նց է կոչւում մեր հայրենիքը։
- Ատրպէյճան։
- Իսկ դուք գիտէ՞ք ովքեր են Ատրպէյճանի թշնամիները։
- Հայերը…
- Հայերը... ինչո՞ւ են նրանք մեր թշնամիները։
- Նրանք մեր մարդկանց են սպանում…
- Ճիշդ է, եւ ի՞նչ են նրանք մեզանից վերցրել…
Այդ հարցի պատասխանը լսենք արդէն Ռուսաստանում Ատրպէյճանի դեսպան Փոլաթ Պիւլպիւլօղլուց, ով «Մոսկուայի արձագանգ» ռատիոկայանին գանգատում էր.
- Դէ չի կարող 10 միլիոնանոց ժողովուրդը 30 տարի սպասել, մինչեւ որ 2,5 միլիոնանոց երկիրը հանի իր զօրքերը մեր տարածքից։ Ժողովուրդը դա պահանջում է մեզնից. քաղաքական գործիչներից, իշխանութիւնից։ Գիտէ՞ք, որ ես այս երկու օրերում արդէն ութ յայտ ստացայ Ռուսաստանի քաղաքացի հանդիսացող ատրպէյճանցիներից, որոնք պատրաստ են մեկնել ռազմաճակատ։ Իսկ Պաքւում հանրահաւաք եղաւ, որտեղ 150 հոգի պահանջեցին զէնք տալ իրենց եւ ուղարկել կռուի։
8 հոգի՝ գումարած 150 հոգի, այսինքն Պաքւում մի քանի հազարանոց ցոյցից յետոյ ընդամէնը 150 հոգի ցանկացան զինուորագրուել, որոնցից 60-ը Թովուզից էին, այսինքն Տաւուշ-Թովուզ հայ-ատրպէյճանական հատուածից, որտեղ բախում եղաւ։ Այս կամաւորների թիւը նոյնպէս վկայում է այն մասին, որ մենք գործ ունենք մանկապարտէզի հետ։ Մեր բախտը չբերեց մեր թշնամի-հակառակորդների հետ. նման են երեխաների, որոնք մեծ թիւով թանկարժէք զէնք են ձեռք բերել եւ խաղալիքի պէս օգտագործում են։ Ափսոս, որ կորուստներ են ունենում. իրենց կողմից հրահրած մարտերում զոհուեցին բարձրաստիճան զինուորականներ՝ կեներալ-մայոր Փոլաթ Հաշիմովը, գնդապետ Իլգար Միրզոեւը, երկու մայոր, երկու ենթասպայ եւ մէկ զինուոր... Եւ հազար ափսոս, որ նրանց մանկական խաղից նաեւ մենք ենք զոհեր ունենում. մայոր Գարուշ Համբարձումեան, կապիտան Սոս Էլբակեանի, ժամկէտային զինծառայողներ՝ կրտսեր սերժանտներ Սմբատ Գաբրիէլեան եւ Գրիշա Մաթեւոսեան... Հազար ափսոս եւ հազար փառք մեր տղաներին։ Բացի այդ 5 վիրաւորուած հայ զինուորների վիճակը ծանր է, իսկ մէկինը՝ ծայրայեղ ծանր։
16 Յուլիսին նախագահ Ալիեւը ազատեց պաշտօնից Արտաքին Գործերի նախարար Էլտար Մամեդեարովին։ Նախագահը դժգոհեց, որ ամբողջ գիշեր արթուն էր եւ չէր կարող գտնել Մամեդեարովին, երբ սկսուեց բախումը։ Ալիեւը յայտարարեց, որ ատրպէյճանական «դիւանագիտութիւնը պիտի լինի յարձակողական, այլ ոչ փասիֆ եւ պաշտպանողական»։ Նոր նախարար նշանակուեց Ճէյխուն Պայրամովը, ով մինչ այդ կրթութեան նախարար էր։
Իսկական մանկապարտէզ էր, երբ Ատրպէյճանի պաշտպանութեան նախարարութիւնից սպառնացին, որ կարող են հրթիռային հարուած հասցնել Մեծամորի ատոմակայանին.
«Հայկական կողմը չպէտք է մոռանայ, որ ատրպէյճանական բանակի սպառազինութեան մէջ առկայ ամենաժամանակակից հրթիռային համակարգերը թոյլ են տալիս բարձր ճշգրտութեամբ հարուածել Մեծամորի ԱԷԿ-ին, ինչը Հայաստանի համար մեծ աղէտի կը հանգեցնի”(Ադրբեջանի ՊՆ մամլոյ ծառայութեան ղեկավար Վագիֆ Դարգեախլի)։
Անշուշտ, ատոմակայանի վրայ հարուածը վնաս կը հասցնի առաջին հերթին Թուրքիային եւ Ատրպէյճանին, բայց մանկապարտէզում դա չեն սովորեցնում, իսկ հայատեացութիւնը ատելութիւն է սերմանում, որի արդիւնքն էլ վախն է։
Վախից եւ ատելութիւնից Մոսկուայի շուկայում ազերիները սկսեցին ծիրանները ճզմել ոտքերով եւ այդ տգեղագոյն արարքից ծնուեց գեղեցիկ մի ծիրանապատում, որը պատմեց աշխարհին հայկական մրգի մասին։ Մոսկուայի հայ համայնքը միահամուռ կերպով գնեց այդ ծիրանը իր կարիքների համար, դեռ աւելին՝ բաժանեց մանկատներին եւ ծերերին, նաեւ տարբեր բարեգործական հիմնարկներին…։
Բախումներ տեղի ունեցան աշխարհի ամէն կողմ, ուր արտագաղթել են հայերն ու ազերիները։ Իսկ դա գրեթէ ամենուր է։ Այսպիսի «մանկապատանեկան» պատերազմ...։
