Հայ ֆեմինիզմի ներողութեան աղերսագրութիւն մը
ՄԵՐԻ ԹԵՔ ՏԵՄԻՐ
Երբ Սըր Ֆիլիփ Սիտնին 1580-ին իր «An Apology for Poetry» (Բանաստեղծութեան պաշտպանութիւն մը) քննադատական փորձագրութիւնը գրեց, հրատարակուած յետ մահու՝ 1595-ին, մեկնած էր բանաստեղծութեան թերագնահատուած եւ սխալ մեկնաբանուած ըլլալուն համոզումէն։ Ան չէր պատկերացներ, որ իր ժամանակուան այս զգայացունց ստեղծագործութիւնը դարեր ետք պիտի ծառայէր իբրեւ գրականութեան տեսութեան հիմք։ Այս շաբթուան գրութիւնս վերնագրեցի «An Apology for Armenian Feminism» (Հայ ֆեմինիզմին ներողութեան աղերսագրութիւն մը) ՝ մեկնելով նոյնանման մտահոգութենէ՝ թէ այսօրուան հայկական հասարակութիւնը ֆեմինիզմը չի մեկնաբաներ ըստ արժանւոյն։ Կը յուսամ, որ յօդուածը առ նուազն մեզ մղէ հարցը վերանայելու։
Վերջերս, «Արաս» հրատարակչատունը Սրբուհի Տիւսաբի «Մայտա»-ն (1988) հրատարակեց թրքերէն լեզուով, Մարալ Աքթոքմաքեանի թարգմանութեամբ, որպէս մեկնարկ իր նոր «Կին գրողներ» շարքին։ «Մայտա»-ն՝ ոչ միայն Տիւսափի անդրանիկ վէպը, այլեւ՝ արեւմտահայ կանանց գրականութեան սկզբնաւորութիւնը, կը սկսի Սիրա Հանըմէն Մայտային յղուած նամակով մը։ Մայտան ծնողներն ու ամուսինը կորսնցնելէ ետք առանձին կը մնայ իր դստեր հետ։ Վէպը կը ծաւալի նամակներու փոխանակումով։ Նկատի ունենալով, որ այս նամակագրութիւնը կ՚արծարծէ այդ օրերու կանանց վերաբերող բազմաթիւ բացարձակապէս արգիլուած նկատուող նիւթեր, «Մայտա»-ն արմատական գործ կը նկատուէր եւ Պոլսահայ այր գրողներու գերիշխանութեան ենթակայ գրական շրջանակներու մէջ կ՚ենթարկուէր թունդ քննադատութիւններու։ Խորքին մէջ, կնոջ վէպ հրատարակելը ինքնին արմատական քայլ էր այդ ժամանահատուածին համար։
Այս առումով, իր օրերու հայրիշխանական կարգին եւ անոր կործանարար քննադատութեան միջեւ՝ «Մայտա»-ն կը դառնար ռահվիրայ գործ մը կին գրողներու եւ մտաւորականներու համար։ Այնուամենայնիւ, կը հաւատամ, որ անհրաժեշտ է այս նիւթին վերանայիլ նաեւ մեր օրերու տեսանկիւնէն եւ քննարկել Օսմանեան շրջանի հայ կանանց շարժումին որքանո՛վ այսօրուան հայ կինը ներշնչել յաջողած կամ ձախողած ըլլալը՝ որովհետեւ համոզուած եմ, որ Օսմանեան շրջանի հայ կանանց շարժումը այսօր կը դիտարկուի թերի մօտեցումով, որ հայրենատենչական հիացմունքէ անդին չ՚երթար։ Բնականաբար, տարիներ շարունակ այս իրավիճակը արգելք հանդիսացաւ, որ արեւմտահայ կանանց գրականութիւնը ընթերցանութեան եւ վերլուծութեան պատշաճ մեթոտներ ձեռք բերէ։ Կին գրողներու ստեղծագործութեան որեւէ քննադատութիւն վարկաբեկում կը նկատուի անոնց ինքնութեան, իսկ արեւմտահայ մշակոյթի եւ գրականութեան աշխատասիրողներու միակ նպատակը՝ անոնց անուններու պաշտպան ըլլալ,-- մօտեցում մը, որ կ՚առասպելացնէ զանոնք։ «Մայտա»-ի նախաբանին մէջ, Տիւսափ ինք կը գրէ, որ մտադիր չէ գերազանց կամ յաջողակ վէպ մը գրելու եւ որ իսկական ցանկութիւնը ճշմարտութիւնը արտայայտելն է՝ քաջ գիտնալով, որ վէպը կրնայ քննադատութիւններու դուռ բանալ։ Այսուհանդերձ, Տիւսափին՝ գերազանց վէպ մը գրել չցանկալը պէտք չէ մեզ մղէ չարժեւորելու անոր գործը եւ վերլուծելու ստեղծագործութիւնը։
Իւրաքանչիւր 8 Մարտին, Օսմանեան շրջանի հայ կանանց շարժման մասին զանազան ձեռնարկներ կը կազմակերպուին եւ տարիներու ընթացքին մեծ թիւով գիրքեր ու յօդուածներ լոյս կը տեսնեն. սակայն, ցաւով, եւ իբրեւ «ներողութեան խնդրանքի» առաջին պատճառ, պարտք կը զգամ նշելու, որ անոնց ստեղծագործութիւնները մեծաւ մասամբ կը մնան անոնց կեանքի պատումներու շուքին տակ։ Աւելին՝ կարծես Պոլիսէն դուրս ապրող կիներու պայքարը, 1915-էն առաջ թէ՛ ետք, գրեթէ ամբողջութեամբ մոռացութեան ենթարկուեցաւ. ֆեմինիզմի կարծրատիպային պատում մը կառուցուեցաւ լոկ Տիւսափի եւ զինք յաջորդող կին մտաւորականութեան կեանքերու եւ գործունէութեան շուրջ։ Մինչդեռ, երկար անուններու ցանկ մը չթուելու համար, միայն Յակոբ Մնձուրիի կարճ պատմուածքները կարդալով կարելի է շատ բան հետեւցնել գաւառի կիներու կեանքի պայքարի մասին։
Երբ Պոլսակայ կին գրողներու գործերը կ՚ուսումնասիրուին, յաճախ անոնք կը դիտուին բաղդատաբար արեւմուտքի իրենց ժամանակակիցներու՝ մասնաւորաբար ֆեմինիզմը ձեւաւորած գրողներու, ինչպէս՝ Պրոնդի քոյրերու եւ Վիրճինիա Ուոլֆի։ Դժբախտաբար այս բաղդատականները կ՚ըլլան միայն կարծրատիպային թեմաներով՝ ընդգծելով, որ հայ կին գրողները արեւմտուքի իրենց ժամանակակիցներէն նուազ կարողութիւններ չունին։ Այս համեմատութիւնը ստեղծագործութիւնը կը դարձնէ հպարտութեան աղբիւր՝ քան քննարկման։ Ես միշտ արժեւորած եմ համեմատական ուսումնասիրութիւններուն կարեւորութիւնը եւ ինքս ալ այս տիպի ուսումնասիրութիւններ կը կատարեմ, սակայն խորքային եւ որակաւոր գրական քննարկումի հասնելու համար առաջնահերթութիւնը պէտք է տալ ստեղծագործութեան։ Երբ այսօր այդ նշանաւոր կին գրողներուն գործերը կը քննուին արդէն դասական ֆեմինիզմի ըմբռնումէն անդին՝ քննական նոր մեթոտներով, Պոլսահայ կին գրողները աշխարհին ծանօթացնելու շարունակուող ջանքերը կը դառնան մեծ անարդարութիւն՝ թէ՛ հայ կիներու գրական ստեղծագործութեան հանդէպ, թէ՛ Պոլսէն դուրս նահանգներու մէջ պայքարած կիներուն նկատմամբ, եւ թէ մեր օրերու ֆեմինիզմի ըմբռնումին հանդէպ։ Այդ իսկ պատճառով ալ այս ամբողջ իրավիճակը արդարապէս կը պահանջէ «ներողութեան աղերսանք»։
Եթէ նայենք մեր առօրեայ կեանքին եւ ընտանեկան պատմութիւններուն, հօրենական մեծ մայրս՝ Լուսինը, ծնած է Կեսարիոյ Էվէրէկ գիւղը։ Պսակուելով իրմէ տարեց Անգարահայ Մեսրոպին հետ, փոխադրուած է Անգարա։ Ամուսնոյն մահէն ետք, Լուսին եաեաս իր տան մէջ դերձակութեամբ աշխատելով ոչ միայն բարեկեցիկ կեանքի մը պարգեւած է իր զաւակներուն, այլեւ դրացիներուն սորվեցուցած է արուեստը՝ անոնց ալ հնարաւորութիւն տալով եկամուտի աղբիւր ունենալու։ Այսպէս, ան ստեղծած է փոքրիկ նեցուկի ցանց մը։ Աւելի ուշ, ազգականներուն Անգարայէն ելլելով, ան փոխադրուած է Պոլիս։ Այս պատմութիւնը ընտանիքէս փոքրիկ օրինակ մըն է, այսուհանդերձ «Քով-Քովի»-ի մեր հանդիպումներուն ընթացքին կրկին գիտակցեցանք, որ մեր բոլորիս ընտանեկան անցեալներուն մէջ ալ նման ուժեղ, պայքարող եւ յարգանքի արժանի կիներ գոյութիւն ունին։ Այս պատճառով անգամ մը եւս կ՚ուզեմ շեշտել, որ ֆեմինիստ մօտեցումը չի կրնար սահմանափակուիլ քանի մը կին գրողներու կեանքի պատումներով՝ Օսմանեան շրջանի հայ կիներու շարժում պիտակին տակ։ Այս մօտեցումը ո՛չ հայ ֆեմինիստ մտածողութեան, ոչ ալ Արեւմտահայ գրականութեան համար օգտակար կը գտնեմ։ Այդ իսկ պատճառով կը յուսամ, որ կարելի կ՚ըլլայ հայ ֆեմինիզմը նոր տեսանկիւնէ քննարկել եւ ընթերցել։
(թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան)
