Տարուայ օրերու իմաստները վերյիշելու համար կան զանազան միջոցներ։ Կարելի է օգտուիլ զանազան մամուլի մէջ լոյս տեսնող «պատմութեան մէջ այս օրը» խորագրեալ յուշերէն։ Նոյնպէս կարելի է օգտուիլ սեփական միջոցներով պատրաստուած օրագրութենէ մը՝ ուր նոյնպէս նշուած են յիշելու արժանի զանազան երեւոյթներ։
Մենք ունինք աւելի յատուկ եղանակ մը։ Ուրիշներ արդէն նկատած կ՚ըլլան յիշատակման արժանի թուականները եւ մեզ կը դիմեն մեկնաբանութիւն պահանջելով։
Այս շաբաթ նոյն օրուան մէջ հիւրընկալեցինք այս բնոյթի երկու լրագրողական խումբեր։ Անոնք ճամբրուկներ բեռնած խմբագրատուն այցելեցին։ Այդ ճամբրուկներու բեռն էր տեսախցիկներ, եռոտանիներ, լուսաւորութեան եւ ձայնագրութեան սարքաւորումներ։ Իւրաքանչիւր աշխատանք իր յատկութիւնները ունի։ 5 կամ 10 վայրկեան տեւողութեամբ նկարահանումի մը նախապատրաստութիւնը կրնայ մէկ ժամ եւ նոյնիսկ աւելի աշխատութիւն պահանջել։ Իսկ շաբաթուայ յիշատակման օրերն էին Խաղաղութեան Համաշխարհային Օրը՝ 1 Սեպտեմբեր ու 6-7 Սեպտեմբեր 1955-ի պատահարները։ Մանաւանդ այս երկրորդը վերջին տարիներուն այնքան մեծ ուշադրութեան արժանացած է որ այլեւս հետզհետէ անիմաստ կրկնութեան երեւոյթ կը ստանան «ի՞նչ եղաւ», «ինչպէ՞ս եղաւ»ի նման հարցումները։ Նիւթին հետ հարեւանցի հետաքրքրութիւն ունեցողները իսկ այլեւս իմացան թէ այդ դժբախտ թուականին ինչեր պատահեցաւ Պոլսոյ մէջ։
Բայց տակաւին արժանի կերպով չէ քննարկուած թէ այդ կատարուածը ի՞նչ հետեւանք ունեցաւ։ Կարծես այս պահուն ահա այս երկրորդ հարցումը շատ աւելի էական է։
Ամենապարզ բացատրութիւնով կարելի է ըսել թէ 6-7 Սեպտեմբեր 1955 թուականը Պոլսոյ թրքացման խորհրդանիշն է։ Ճիշդ է որ Օսմանեան կայսրը 1453 թուականին արշաւեց այս քաղաքը զայն վերածելով իր թագաւորութեան մայրաքաղաք։ Բայց այդքանը բաւարար չէր որ Բիւզանդիոնի մայրաքաղաքը մէկ օրէն միւսը թրքացած ըլլար։ Վերջապէս քաղաքի բնակչութիւնը յոյներն էին եւ նոյնիսկ թագաւորը փոխուած ըլլայ, անոնք կը շարունակէին գոյատեւել իրենց հայրենի երկրին մէջ։ Թէեւ Օսմանեան սուլթանը քաղաքի բնակչութեան մէջ որոշ հաւասարակշռութիւն մը ապահովելու համար բազմահազար հայեր տեղադրեց Պոլիս եւ նոյնիսկ հիմնեց Պատրիարքարան մը, քաղաքը յաջողեցաւ մինչեւ 1955 պահել իր յունական դիմագիծը։
Կառուցուած մեծ մզկիթները, պալատները եւ ապարանքները բաւարար չեղան քաղաքի ուրոյն դիմագիծը փոխելու համար։ Օսմանեան կայսրերու համար կարեւոր եղածը իրենց տիրապետութիւնն էր, այլ ո՛չ թէ քաղաքի ոգին։ Այդ մասին մտահոգութիւնները աւելի յստակացան հանրապետութեան շրջանին, երբ երբեմնի բազմազգի եւ բազմամշակութային կայսրութիւնը կը վերածուէր ազգային պետութեան։ Այն ատեն էր որ խստիւ կ՚արգիլուէր քաղաքի պատմական անունին Կոստանդնուպոլիսին գործածութիւնը։ Բայց նոյնն էր, քաղաքը յաջողած էր պահել իր պատմական դիմագիծը։
Մինչ այդ հազիւ մէկ միլիոն բնակչութիւն ունեցող քաղաքի մէջ հայ, յոյն եւ հրեայ փոքրամասնութիւնները աւելի քան 300 հազար բնակչութիւնով լուրջ համեմատութիւն մը կը կազմէին։ Երկօրեայ վայրագութիւնը ճակատագրական եղաւ եւ անցնող 60 տարիներու ընթացքին պաշտօնական տուեալներով 16 միլիոն քաղաքացիներ մէկտեղող ոստանի մէջ կրօնական փոքրամասնութիւններու միասնական թիւը հազիւ թէ հասնի 100 հազարի։
6-7 Սեպտեմբերի դէպքերը պետական դաւադրութիւն մըն էին եւ յաջողեցան իրենց նպատակին մէջ։
