Այս շաբաթ մամուլը եւ մեր ընկերային զրոյցները ողողուեցան կեղծ խաղաղութեան, կեղծ փաստաթուղթերու եւ ալկոհոլային կեղծ խմիչքներու լուրերով։ Լսեցինք նաեւ բազմաթիւ լուրեր, որոնք, անկասկած կեղծ էին։ Տեսանք կեղծ հանճարներ։ Կեղծ ձայներ լսեցինք։ Իսկ ես, այս ողբալի տեսարանի դէմ ու դէմ, ձեռքս ծնօտիս, ափսոսեցայ։ Ապա, որոշեցի «կեղծ» ածականի ստոյգ, ճշմարիտ եւ վստահելի պատմութիւնը գրի առնել։ Աղբիւրնե՞րս։ Դուք մի՚ կասկածիք։ Անոնք շատ վստահելի են. Հայկազնեան բառարաններ, ընտիր տաղարաններ, քանի մը օրաթերթ եւ երգարան մը սիրուն։ Արդ, ձեզ կը հրաւիրեմ խարդախներու նենգաւորներու եւ խաբեբաներու աշխարհը եւ տեսնենք, թէ անոնք ի՚նչ պարգեւեր են մեր մայրենիին։
Անկեղծ դիւանագէտը
Հայը չհասկցաւ։ «Կեղծ բառը ինչպէ՞ս սպրդեցաւ իր լեզուի մէջ։ Բառարաններն ալ լուռ են։ Ծագումը անստոյգ օտարական մըն է ան։ Լեզուաբան այրեր, հայ, թէ օտար, երկար ժամանակ կարծիք յայտնեցին, վիճաբանեցան, աւա՜ղ, արմատը չգտան։ Ինչո՞ւ զարմանանք… Հայը, ըսաւ Դերենիկ Դեմիրճեանը, կը պաշտէ ճշմարտութիւնը։ Ախալքալաքի մէջ ծնած, Արտահանի մէջ դաստիարակուած գրագէտը նաեւ մէկնաբանեց հայու նկարագիրը. «Դիպլոմատիայի (Դիւանագիտութիւն) մէջ մի բանումն է շատ հոգածու - անկեղծ լինել։ Այնքան անկեղծ է եւ միամիտ, որ անկասկածելի խորամանկի եւ կեղծաւորի է անում»։
«Գէղձէվիւյ» զէյթունցին
Երկար ժամանակ չտեւեց, որ հայը նկատէ, թէ մարդ արարածը կարելի է որ ունենայ թերութիւններ, ապա ստեղծեց համապատասխան բառեր։ Յիսունէ աւելի են անոնք։ Ամէն մէկը մարդ մըն է, որ մեր մէջ կ’ապրի անկեղծի տարազ հագած, ինչպէս՝ կեղծաբան, կեղծաբարոյ, կեղծախօս, կեղծակերպիչ, կեղծարար, կեղծոգի, կեղծպարիշտ… Գրաբարախօս մեր նախահայրերը նաեւ ստեղծեր են «Կեղծս ի կեղծս» արտայայտութիւնը, այսինքն՝ պէս պէս սուտ կերպարանքով։ Անկեղծ ըլլանք, «կեղծ» բառը զուարճալի հարստութիւնը մըն ալ բերած է մեր մայրենիին։ Խօսքս բարբառներու մասին է։ Մշեցին երբ խօսի կեղծաւոր մարդու մասին, ան կ’ըսէ՝ «կէղձաւոր», պոլսեցին եւ սեբաստացին՝ «գէղձավօր», Սալմաստի հայը «կեխծաւոր», երեւանցին՝ «կէխցաւօր», արցախցին՝ «կէղծա՚վըէր», Պաքուէն ո՚չ շատ հեռու Շամախի մէջ՝ «կէխծօօր», Գորիսի մէջ՝ «կ՚ըղծավօր», Սղերդի արաբախօս քրիստոնեաներու մէջ՝ «geğzavor»։ Թումանեանը երբ Թիֆլիս հաստատուեցաւ, հաւանական է, որ հանդիպեցաւ քանի մը տեղացի «կէխծավիր»ներու։ Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, հարցուցէք զէյթունցիին, թէ մարդու ո՚ր տեսակն է ամենէն ատելին, ան անմիջապէս պիտի պատասխանէ՝ «գէղձէվիւյ» մարդը։
Կեղծ ոչխարը
Ոսկեդարէն սկսեալ «կեղծ» գաղափարը տեղաւորուեցաւ հայկական գրականութեան մէջ եւ արձանագրուեցաւ մատեաններու մէջ։ Այդ կասկածելի եւ մութ աշխարհի մէջ պտոյտ մը կատարեցի։ Ականջալուր եղայ ընտիր արտայայտութիւններու։ Անոնց մէջ Եղիշէն, Եզնիկը, Նարեկացին, Մանդակունին, Արծրունին, Շնորհալին եւ այլ գրիչներ կը զրուցէին։ Ահա քանի մը տպաւորութիւն. «Զգիտութիւնն կեղծաբերէին», 11-րդ դար, «Այր կեղծաւոր / Վա՚յ ձեզ դպրաց եւ փարիսեցւոց կեղծաւորաց / Կեղծաւոր խորամանկութիւն», 7-րդ դար, «Կեղծաւորական կերպարանք», 11-րդ դար, «Բառնաբաս կեղծաւորակից», 12-րդ դար, «Ոչխարազգեստ գայլք կեղծաւորեն զբարեկամութիւն», 9-րդ դար, «Նման է հիւանդի, որ կեղծաւորի զառողջութիւն / Դաւաճանս կեղծաւորեալ / Կեղծաւորեալ դիմակս», 7-րդ դար, «Մի՚ կեղծաւորութեամբ սիրել, այլ ʼի սուրբ ստէ», 7-րդ դար, «Բարեկամութեան կեղծաւորեալ», 6-րդ դար, «Ստութիւն եւ դաւաճանութիւն կեղծեացն սատանայի», 12-րդ դար։ Իմաստուն այրերու այդ ատեանի մէջ աղօթքի նստած էր Նարեկացին։ Ես լսեցի անոր խնդրանքը. «Սէր անեղծական»։
Հայ մեծերը կեղծիքի մասին
Մեր ժամանակներու հայ մեծերը խրատական խօսքեր արտասանեցին ու մեզ զգուշացուցին կեղծի եւ կեղծաւորի դէմ։ Անոնցմէ մէկը Յակոբ Պարոնեանն էր. «Կեղծ բարեկամները արեւու ժամացոյցի կը նմանին, երբ օրը պայծառ է՝ կը տեսնուին, երբ ամպոտ է՝ չեն տեսնուիր»։ Գարեգին Նժդեհ հայ ազգը ոգեւորող խօսք մը աւանդեց մեզի. «Պիտ’ պարտուի, պիտ’ մեռնի կեղծիքը մեր կեանքում, որ ապրի մեր ժողովուրդը»։ Մուրացանը մեզի բացատրեց, թէ որքան ընտիր է ազնիւ սէրը. «Ճշմարիտ սէրը այնքան նուազ է աշխարհում, որ եթէ կեղծիքների մեծ մասը ճշմարտութեան տեղ ընդունենք, այն ժամանակը կեանքը դժոխք կը դառնայ մեզ համար»։ Աւետիք Իսահակեանի Աբու Լալա Մահարին, -գիշեր էր, քնացած էր քաղաքը-, շարժեց իր կարաւանը ու հեռացաւ։ Ինչո՞ւ։ Կեղծ համբոյրն էր պատճառը. «Բիւր կեղծիք ունի իր ակունքի մէջ համբոյրը մարդկանց, համբոյրն ընկերի»։ Բայց, յարգելի ընթերցող, ի՚նչ բախտաւոր ենք, Պարոյր Սեւակը «Զգուշացում» բանաստեղծութեան մէջ մեզի բացատրեց, թէ ինչպէ՚ս կարելի է պայքարիլ կեղիքի դէմ.
Թէ ոստայնի պէս ստեր են հիւսում,
Եւ դու կեղծիքը ճեղքել ես ուզում,
Պիտի սովորես ստողի լեզուն։
1750 թուականին, մէկ այլ դասական իմաստուն բանաստեղծ, երաժիշտ, գիտնական, հրատարակիչ, արեւմտահայ ազգային ու կրթական լուսաւորման շարժման գործիչ Պաղտասար Դպիր, չենք գիտեր ինչ հանգամանքներու տակ՝ գրի առաւ խրատական քառեակ մը։ Կը փափաքիմ զայն մէջբերել, քանզի խիստ շահեկան է ժամանակակից ընթերցողի համար ալ. «Եղիր ազնիւ ու մի՚ դաւիր, ոչ ոքի ցաւ մի՚ պատճառիր, / Լաւ է բացայայտ թշնամին, քանի բարեկամը նենգաւոր, / Պէտք է փախչել այն բարեկամից, ով ձեւանում է կեղծաւոր, / Քանզի նա աւելի խորն է խոցում, քան օձը թունաւոր»։
Պաքուի կեղծիքները
Հայկական գիրքը մէկ այլ վստահելի աղբիւր է։ Դուք հոն կը գտնէք «կեղծ» խորագիրերու հարուստ պաշար։ Գիրքերու աշխարհը ճանապարհորդութիւն մըն է իսկական, որ մեզ կը տանի հայկական բնաշխարհի կարօտալի վայրերը։ Կատարենք կարճ պտոյտ մը արեւմուտքէն արեւելք. Պոլիս, «Հռովմայ Սրբոյն Պետրոսի կեղծ աթոռը», Կ. Պոլիս, 1871 եւ «Կեղծ հանճարներ», 1909, Կիրասոն, Փեթակ տպարան, «Ժամանակակից ամուսնական կեղծիքը», 1913, Ալեքսանտրապոլ, «Կեղծաւոր դար», 1901, Պաքու, «Յարութիւն Արարատեանի կեղծիքը», 1894 եւ «Կեղծ ազնուուհիք», 1898։ Իսկ ես ձեզի կը յանձնարարեմ երեւանեան գրախանութ մը հեռաձայնել եւ հարցնել, արդեօք դեռ կայ 2001 թուականին հրատարակուած բառարան մը, որ օգտաշատ է գրասէր մարդու համար՝ «Հայոց կեղծանունների, ծածկանունների բառարան»։
Կեղծ մարգարիտներ
Մեր հարազատ գրիչները «կեղծ» բառը յարմար գտան անձնական եւ ազգային ողբերգութիւնները քնարական քերթուածի վերածելու համար։ Գեւորգ Էմին գրի առաւ «Սիմանթոյի մենախօսութիւնը», ուր քաղաքական աշխարհը թիրախ դարձաւ Էմինի կծու բառերուն. «Օ՜, դու մարդկային / Կամ.. Անմարդկային / Կեղծ արդարութիւն, / Ես — Սիամանթօն— … / Թքե՚լ եմ ես քո կեղտոտ ճակատին…»։ Պետրոս Դուրեանը, -երբ տղան քրտինքի մէջ էր եւ կ’ունենար մահու թռիչք-, իր մօր ճշմարիտ արտօսրի մէջ մարգարիտներ տեսաւ. «Բացի աչերս խոնջած, / Մօրս արտօսրը տեսի՜… / Ո՜հ, ճշմարիտ գորովի / Մարգարիտներ սուտ ու կեղծ …»։ Իսկ Պարոյր Սեւակը, որ մեզի սորուեցուցած էր ինչպէս դիմանալ կեղծին՝ օր մը ի՚նքը յօգնեցաւ պայքարելէ ու գրեց աւարտած սիրոյ դառն խօսքեր. «Անկեղծ ասած՝ այս ամենից ես յոգնել եմ»։ Սեւակը չուզեց այլեւս սիրոյ սուտ ու փուճ խօսքեր եւ հէքիաթներ լսել. «Անկեղծ ասած՝ դու բնաւ էլ ա՚յն չես եղել, / Ա՚յն չես եղել, ինչ որ ես եմ կարծել երկար… / Անկեղծ ասած՝ հեքիաթներից ես յոգնել եմ»։
Կեղծ կուռքեր
Անկեղծ աչք եւ անկեղծ գրիչ. ահա, թէ ինչ պէտք էր տիկին Զապէլ Եսայեանին, որպէսզի ան իր ժամանակի տիպար անկեղծը նկատէ եւ անոր մասին տոմս մը գրի առնէ։ Տիկին Եսայեանը ըսաւ. «Ինքը թշնամին է միջակութիւններու եւ անոնց գռեհիկ մոլութիւններուն։ Իր վիպակներուն մէջ կ՚երեւան բոլոր քօղարկեալ տգեղութիւնները, կեղծիքները… Անիկա սոսկալի խարազան մըն է, որ իրենց պատուանդաններէն վար կը գլտորէ կեղծ կուռքերը»։ Այդ անձը Գրիգոր Զօհրապն էր։ Իսկ կին գրողներու շարքին տիկին Եսայեանի ուշադրութիւնը գրաւեց օրիորդ Մաննիկ Պէրպէրեանը՝ Ռեթէոս Պէրպէրեանի դուստրը՝ «…իր ճշմարիտ բանաստեղծուհիի ներշնչումներով, իր պայծառ անկեղծութիւնով»։
Հայենիքէն ի՞նչ լուր
Եթէ առօրեան կեղծ է, մտածեցի, ուրեմն ես մխիթարուիմ մամուլի էջերով։ Թերթեցի ոստիկանական լուրերու քանի մը էջ։ Ես հասկցայ. «կեղծ» բառը, որ որպէս օտար հիւր մտեր էր մեր աշխարհը, ըստ երեւոյթին մշտական կեցութիւն պիտի հաստատէր։ Ահա երեք-չորս կատակա-ողբերգական խորագիր. «Կինը կեղծ յղիութիւն է ձեւացրել՝ թմրանիւթերի վաճառքին աջակցելու համար», «Վանաձորում շշալցուել են ալկոհոլային կեղծ խմիչքներ», «Յայտնաբերուել են կեղծ թղթադրամներ»։ Իսկ քաղաքական լուրերը նոյնն էին՝ «Ռուսաստանեան կեղծ լուրեր՝ Հայաստանի մասին»։
Հրաժեշտի քնարը
Արդ, յարգելի ընթերցող, եթէ կը գտնուիք ոչ շատ անկեղծ միջավայրի մէջ, ես կը թելադրեմ, որ դուք ապաւինիք հայկական ազնիւ գրականութեան, ինչպէս Րաֆֆիի քնարական խօսքերուն. Քո քնար հնչե՜ց դարձեալ քաղցրաձայն, երգեցիր քո երգ անաչառ, անկեղծ… Ամեն ինչ այնտեղ խօսում էր անկեղծ… Ես ձեզ բոլորը ճիշտ, անկեղծ Խոստովան եղայ պարզաբար… Քո քնար հնչում է անկեղծ։
