- Եզակի է այս խորանին կոնքը՝ թէ' հայկական եկեղեցական ճարտարապետութեան, եւ թէ՝ հայկական գեղանկարչութեան մէջ. եօթը մեթր բարձրութիւն ունեցող որմնանկար՝ ուր պատկերուած է Համբարձման տեսարանը։ Եօթներորդ դարու գործ է։ Նկարի մէջ Քրիստոսն է, ձեռքին՝ ոլորուած մագաղաթ, որուն վրայ գրուած է Յովհաննէսի աւետարանէն հատուած մը։ Պահպանուած է նաեւ նկարիչին անունը, երկաթագիր տառերով. «Ստեփանոս»։ Սիրելի աշակերտներ, հազուագիւտ են հայկական այն եկեղեցիները, որոնց կոնքերը նկարուած են։ Հիմա ազատօրէն կրնաք լուսանկարել։ Յետոյ կ՚ուղղուիք ձեր յաջորդ յուշարձանը տեսնելու։
Արուճի տաճարին մէջն է աշակերտական մեր խումբը։ Երբ պատանիները հիացումով կը լուսանկարեն հսկայ տաճարը, ուղեցոյցին հետ ժամանակ կ՚ունենանք զրուցելու «կոնք»երու մասին։
- Զարմանալի է «կոնք»ը. հայոց լեզուի մէջ թերեւս չկայ ուրիշ մէկ բառ, որ ունենայ անոր չափ բազմատեսակ գործածութիւն։ Մարդկային կազմախօսութեան մէջ, «կոնք»ը իրանը ազդրերուն կցող, երկու լայն ու տափակ ոսկորներ են, յենարան մը ողնաշարի եւ մարմնի ամբողջ վերին մասի համար։ Ան նաեւ արտաքին ականջի գոգաւոր խորութիւնն է։ «Կոնք»ը միեւնոյն ժամանակ ջուրի լայն, ծոցաւոր աման է, տաշտ, ինչպէս՝ Տաթեւ Վանքի այն պատմական կոնքը, որ յիշուած է Դաւիթ-Բեկ պատմավէպին մէջ. «Վանահայրը վեր առեց մի ահագին արծաթէ կոնք, որի մէջ ոտնալուայի խորհուրդը կատարելու ժամանակ լուանում էին միաբանների ոտները։ -Այդ կոնքը Սիւնեաց Փիլիպպէ գահերեց իշխանի նուիրածն է,- ասաց վանահայրը...»։ Երուսաղէմի հին տաճարներուն մէջ քահանայի սենեակն ալ կոչուած էր «կոնք»։
- Եւ կայ եկեղեցիներու «կոնք»ը։
- Զոր կը կոչենք նաեւ «գմբեթարդ»։ Եկեղեցւոյ կամարաւոր լանջն է ան, կիսագմբեթ մը։ Կը ծառայէ խորանի կամ խորշերու կիսագլանային մասերը ծածկելու համար։ Լայնօրէն գործածուած է հռովմէական եւ բիւզանդական ճարտարապետութեան մէջ։ Հայկական միանաւ եւ եռանաւ տաճարներու մէջ, չորրորդ դարէն սկսեալ կը տեսնենք կոնքեր։
- Ունեցեր ենք եկեղեցիներ, որոնց արեւելեան կոնքի վրայ տեղ կը գտնեն Քրիստոսի, Աստուածամօր կամ սուրբերու խճանկարներ, որմնանկարներ։ Կը պատմեն Ղրիմի Թեոդոսիա քաղաքի Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեւոյ կոնքի գեղեցկութիւնը, ուր կան Քրիստոսի եւ 12 առաքեալներու պատկերաքանդակները։ Կան նաեւ եռակոնք, նոյնիսկ քառակոնք եկեղեցիներ, ինչպէս՝ Զուարթնոցը եւ Սեւանի վրայ Հայրավանքը։
- Որոշած ենք օրը վերջացնել Հայրավանքի մօտ։ Աշակերտները հոն պիտի ընթերցանեն Թումանեանի «Աղաւնու Վանքը»ն։ Տեսէք, «կոնք»ը, որ մեր պատմութեան եւ արուեստի մէջ ունեցեր է այնքան մեծ նշանակութիւն՝ փոխառութիւն է։ Բունը՝ յունարէն «հոնհի» կամ «գօնխի», -χόνχη, konxe- այլ լեզուներու մէջ concha, conca, conch, conque, conchiglia, որ կը նշանակէ խեցի, խեցեմորթ, զրահաւոր ծովային կենդանի, որ ունի պտուտակաձեւ ոսկրային կեղեւ, գիտական անունը turbinella pyrum: Արմատը սանսկրիտ է, «սոնքա»։ Փորթուկալացի ծովայիններ երբ Հնդկաստան եւ Պէնկալ սկսած են յաճախել, բառը ներառած են իրենց լեզուին մէջ «çoncha» ձեւով եւ ապա տարածած՝ Միջերկրականի շուրջ։
Հնդկական Ովկիանոսի շուրջ կոնքին ծայրամասը կտրելով կը գործածեն որպէս ծէսերու փող։ Ան նաեւ թանաքաման է, կղզիներու մէջ գործածուող «դրամ», զարդեղէն, մանեակ եւ վերջապէս՝ սննդեղէն։ Ձախադարձ կոնքը, կոնքերուն ամենահազուագիւտը -200 հազարէն մէկը- սրբազան է Հնդկաստանի մէջ, ուր կը կոչուի նաեւ «Երկնային, կամ Աստուածային Կոնք», ունի կրօնական մեծ նշանակութիւն, քանզի ութը սրբազան նշաններէն մէկն է։ Իսկ հայոց լեզուի համար բառապաշարի առատաձեռն աղբիւր. կոնքագօտի, կոնքազդրային, կոնքախոռոչ, կոնքակերպ, կոնքաձեւ, կոնքեայ, կոնքամաս, կոնքային, կոնքաչափ, կոնքաչափել, կոնքեղ, կոնքոսկր։
Աշակերտները աւարտած են եկեղեցին ու անոր գեղեցիկ կոնքը լուսանկարելու արարողութիւնը։ Երբ հանրաշարժը ճամբայ կ՚ելլէ դէպի Հայրավանք, անոնք Թումանեան արտասանելէ ետք, կ՚ուզեն քիչ մը ազատ ժամանակ ունենալ, լճափ իջնել ու հաւաքել... հայկական կոնքեր։
