Ինչպէս նշեցի նախորդ թիւի մէջ, Կոմիտասի գերմանական ստեղծագործութիւնները համարւում էին ուսանողական փորձեր, որոնք արժանի չէին ուշադրութեան։ Ստիպուած եմ մէջբերել Կոմիտասի անուան երաժշտանոցի փրոֆեսորի կարծիքը (անունը չեմ հրապարակի). «Դրանք ուսանողական փորձեր են։ Քիչ թէ շատ երաժշտութիւնից հասկացող որեւէ մէկը ընդունակ է գրել այսպիսի երգեր»։ Ահա եւս մի կարծիք. «Մի քանի ուսանողական անարժէք փորձեր»։ Իսկ երգահանների շրջանակում կար նաեւ այնպիսի կարծիք. «Ինչպէ՞ս կարելի Կոմիտասին երգահան համարել, եթէ ինքը ոչ մի բան չի գրել, այլ՝ միայն հաւաքել է ժողովրդական երգեր» …Ուսանողական, ուսանողական.1. « Ուսանողը» ուսանողական տարիքի չէր (Պեռլինում նա 27-29 տարեկան էր), 2. Այդ «ուսանողը» Կոմիտասն էր, որի մասին մենք գոռում-գոչում ենք, որ հանճար է։ «Ինչո՞ւ, ի՞նչ նպատակով էի գնացել Գերմանիա. Մեր ազգային երաժշտութեան շէնքի համեստ գործաւորը դառնալու՝ իմ կարողութեան չափով»,- բացատրել էր ինքը Կոմիտասը։ Ինչ վերաբերւում է երգահանների նենգ կարծիքի, ապա այստեղ պիտի յիշատակեմ մի ռուս յայտնի երգահանի՝ Վլատիմիր Մարտինովի արտայայտութիւնը. «Ես ընդհանրապէս աշխատում եմ չհանդիպել երգահանների հետ, որովհետեւ անհաճոյ է։ Սարսափ է տիրում երգահանների շրջանակում»։ Այսպիսով չկայ մարգարէ քո երկրում, առաւել եւս քո մասնագիտական շրջանակում։
Այժմ անդրադառնանք Տիրան Լոքմակէօզեանի հեղինակած գրքին։ Շատ տարիներ առաջ պիտի հրատարակէր իր կողմից վերծանած արխիւային նիւթերը, բայց ուզում էր նաեւ ձայնագրել այդ բոլոր գործերը, իսկ միւս կողմից ընտանիք էր պահում, զաւակներ մեծացնում։ Եւ ահա զաւակները մեծացան եւ հենց իրենք համոզեցին հորը գրքի վերածել իր ուսումնասիրութիւնները։ Նրանք էլ ձեւաւորեցին գիրքը՝ Ազատն ու Նաիրին։ Նախքան հրատարակելը Տիրանը դիմեց սփիւռքի նախարարութեանը (2017-ն էր), ակնկալելով բարձր հովանաւորութիւն։ Բայց նախարարութեանը չխրախուսեց Տիրանի մտայղացումը, եւ Տիրանը որոշեց ինքը, իր միջոցներով եւ առանց որեւէ մէկի գրախօսականի տպագրել իր աշխատութիւնը։
Մարտի 16-ի շնորհանդէս-համերգը բացեց գրականութեան եւ արուեստի թանգարանի տնօրէն Կարօ Վարդանեանը.
«Գիտէք, որ մեր ժողովուրդը անուանի, խոշոր վաստակով զաւակների պակաս երբեք չի ունեցել, բայց գիտէք նաեւ, որ բոլոր ժամանակների երեւելիների աստղաբոյլում առանձնանում են մի քանի անուններ, որոնք իրենց անցած ճանապարհով, ահռելի վաստակով, մեր ժողովրդի ճակատագրի մէջ ունեցած դերակատարումով իրաւամբ հայրական իրաւունք են ձեռք բերել ժողովրդի հանդէպ։ Այդ անունների մէջ առաջիններից Կոմիտաս Վարդապետն է։ Յիշեցնեմ ձեզ մեր մեծանուն գրողներից, մտածողներից մէկի՝ Շահան Շահնունի ձեւակերպումը, շատ համարձակ, բայց շատ հիմնաւոր։ Նա մեր ժողովրդի գոյականութիւնը խարսխում էր չորս անվիճելի արժէքների, չորս հենասիւների վրայ՝ Մաշտոց, Կոմիտաս, առաքելական եկեղեցի եւ զօրավար Անդրանիկ։ Ահա թէ ինչպիսի վիթխարի մեծութեան 150-եակն ենք մենք նշում այս տարի։Նշելը, նշանաւորելը միայն երկրպագելով, մեծարելով, գովաբանելով չի։ Իրական ճշմարիտ մեծարանքը ուսումնասիրելն է, յուրացնելն է այն ժառանգութիւնը, որ թողեց մեզ Կոմիտասը։ Ափսոս, որ այդ վիթխարի ժառանգութեան մի մասը մեզ չհասաւ։ Պարզապէս կորաւ։ Բայց այն, ինչ մենք ունենք, մի ամբողջ ժողովուրդ կապրեցնի դարեր ու դարեր։ Այսօր արժանին պիտի մատուցենք Տիրան Լոքմակէօզեանին՝ մարդ, ով անում է այն, ինչ ասացի. ամբողջ իր գիտակցական կեանքը կամ գիտակցական կեանքի մեծ մասը նուիրաբերել է Կոմիտասի ժառանգութեան ուսումնասիրմանը…»
Այժմ «Երաժշտական Հայաստան» ամսագրի հիմնադիր, գլխաւոր խմբագիր, երաժշտագէտ Գոհար Շագոեանի ելոյթը.
“Երբ այսօր գալիս էի Տիրան Լոքմակէօզեանին նուիրուած ցերեկոյթին, նրա գրքի շնորհանդէսի, ապա մտածում էի, թէ ինչպէս պէտք է ներկայացնեմ Տիրանին,որովհետեւ նա առանձնայատուկ տեղ է գրաւում մեր երաժշտական մշակութային կեանքում եւ ոչ միայն երաժշտական, նաեւ հասարակական, կարող եմ ասել, նաեւ քաղաքական, ինչպէս նաեւ համալսարանական շրջանակներում նոյնպէս։ Նա այն վառ անհատականութիւններից մէկն է, ով շատ հետաքրքիր եւ իւրովի ճանապարհ է կերտել ոչ սովորական, ինչպէս ընդունուած է, երբ մարդիկ սովորում են, աւարտում են, յետոյ թէզ են պաշտպանում եւ գիտական աշխատանքներ կատարում… Լրիւ հակառակ կեանքի թելադրմամբ ստեղծուած մի կենսագրութիւն ունի Տիրանը։ Կարծես աստծոյ կամօք նա պիտի զբաղուէր Կոմիտասի ժառանգութեամբ, ինչի մասին վկայում է իր անցած ուղին, իր կեանքը, իր ծննդավայրը, թուրքերէնի լաւ իմացութիւն։ Մինչեւ չորս աստիճան ծառայելով եկեղեցում որպէս դպիր, նա մեծացել, դաստիարակուել է այդ միջավայրում, այսինքն այն միջավայրում, որը ծնել է նաեւ Կոմիտասին։ Այսինքն մարդ, ով իր կենսագրական ուղիով ինքնաբերաբար չի եկել այս թանգարանը, այս արխիւային բաժինը, որտեղ ուսումնասիրել է ձեռագրերը, այլ՝ իր կեանքի բերումով։ Մեր հայաստանեան երաժշտագիտութեան մէջ հազուադէպ են նման գործիչները. սփիւռքից եկած Տիրան Լոքմակէօզեանը եւ Հայկ Աւագեանը, որոնք հետաքրքիր մօտեցում ունեն կեանքի նկատմամբ։ Նրանք իրենց գիտական նախասիրութիւններով աշխատող, գութանը վարող երաժշտագէտներ են, որոնք կարեւորելով այն աշխատանքը, որն անում են, բոլորովին հետամուտ չեն լինում, թէ այդ աշխատանքի արդիւնքում ի՛նչ կստեղծուի իրենց համար։ Ես ճանաչում եմ Տիրանին 2000-ից, երբ ստեղծուեց «Երաժշտական Հայաստան» եւ նա սփիւռքի առաջին մտաւորականներից էր, ով անդրադարձաւ ամսագրին եւ մի չքնաղ յօդուած հրապարակեց «Ակօս» շաբաթաթերթում, եւ այդ մի յօդուածից ես հասկացա, թէ ինչ խորութեամբ է նա տիրապետում մշակութային կեանքին թէ Հայաստանում, թէ սփիւռքում։ Ուրեմն երկու երաժշտագէտներ կան մեր իրականութեան մէջ, որոնք ֆունդամենտալ, ակադեմիական գիտելիքներ ստանալով, Հայկ Աւագեանը վերադարձաւ Եգիպտոս, նա Գահիրէից էր։ Հրատարակեց Չուխաջեանի ողջ արխիւը, իսկ Տիրանը, երեւի պիտի ուրախ լինենք, որ նա ամուսնացաւ Ծովինարի հետ, եւ այսպիսով գործեց աւելի շատ Հայաստանում։ Կոմիտաս ուսումնասիրելը…ես ինքս երաժշտագէտ եմ եւ պիտի ասեմ, որ ամէն մէկն իր Կոմիտասն ունի, սակայն Կոմիտաս ուսումնասիրելու համար միայն երաժիշտ լինելը բաւարար չէ։ Պէտք է ունենալ ճշգրիտ գիտութիւններին հարիր ուղեղ, մտածելակերպ։ Այդպիսին է նաեւ Տիրանը, որը Գերմանիայում ստացել է այդ կրթութիւնը։ Եւ այսօր պատահակ չէ, որ Տիրանը այսպիսի մի գիրք է դրել առաջին հերթին գիտնականների սեղանին եւ լայն հասարակութեան համար սա ամենաթանկ արժէքներից մէկն է։ Կոմիտասագէտ Տիրանը ոչ մի գիտական կոչումներ չունի եւ հետամուտ չէ ունենալու դրանք։ Նրա ակադեմիական գիտելիքները, որ նա ստացել է Գերմանիայում, Թուրքիայում եւ Հայաստանում, բաւարար են իր ուսումնասիրութիւնների համար։ Շատ-շատերը սկզբից կոչումներ են ստանում, յետոյ նոր կարդում ենք, թէ ինչ է գրել։ Սա այն դէպքը չէ։ Մենք Տիրանին ճանաչում ենք սկզբից իր մտքերով, իր գրած յօդուածներով, իր կատարած աշխատանքով, այնուհետեւ նրա անձի եւ նախասիրութիւնների հետ…Պէտք է ասեմ, որ շատ մեծ նշանակութիւն ունի նրա երգիչ լինելու հանգամանքը, որովհետեւ նա կարողացաւ իր ուսումնասիրութիւնները նաեւ որպէս երգիչ ներկայացնել։ Նա իր չքնաղ ձայնով գրաւում է ցանկացած ունկնդրին։ 2005-ին Տիրանի շնորհիւ Հայդելբերգի համալսարանի երգչախումբը Երեւանում կատարեց հայերէնով եւ գերմաներէնով Կոմիտասի խմբերգերը։ Այդ վերջինները լսելով, կասենք, որ գրել է գերմանացի…»
Բազմաթիւ արձագանգներից պիտի առանձնացնեմ գրականութեան եւ արուեստի թանգարանի երաժշտական բաժնի վարիչ Ցողիկ Բեքարեանի տպաւորութիւնները.
«Տիրանի կատարմամբ Կոմիտասեան երգերի ճշգրիտ մեկնաբանութիւնը նոր յայտնութեան ուժով զմայլեցին եւ հիացմունք պարգեւեցին ունկնդրին։ Ցանկացած ստեղծագործութեան ճակատագիրը լիովին կախուած է կատարող մեկնաբանից եւ առանց վերջինիս՝ գործը վերածւում է ընդամէնը մեքենայական ընթերցման։ Տիրանը բացայայտեց երգերի ներքին արժանիքները, գերմաներէն լեզուն հասու եղաւ բոլորին, Կոմիտասին մօտեցաւ իր երգերին արժանի կատարողական բարձր որակով։ Տիրանը ճանաչել տուեց մեզ մի այլ Կոմիտասի։ Հոգատար եւ հետեւողական աշխատանքի արդիւնքում ծնուեց «Գերման երկեր» նոտագիրքը։ Տիրանի համար Կոմիտաս ուսումնասիրելը զուտ հոգու թելադրանք չէր, այլ լուրջ նիւթազննութիւն, գիտնականին վայել աշխատանք։ Կոմիտասի երգերը ուսանողական աշխատանքներ չեն, ինչպէս բնութագրում են ոմանք։ Դրանցում զգացւում է կոմպոզիտոր Կոմիտասի հասութիւնը։ Նրա երգերի խորութիւնը հասկանալու համար պէտք է ծանօթ լինել համաշխարհային երաժշտական գրականութեանը»։
