Կը սխալիք յարգելի ընթերցող, եթէ դուք կարծեցիք, թէ կողը կրծքային ոսկոր է, 12 զոյգ, տափակ ու կոր, առաջին տասն միացած է կրծքոսկրին, իսկ երկու ստորինը աւելի կարճ ըլլալով ազատ կը վերջանան ու անոնց միակ պաշտօնը կրծքավանդակի շարժունութիւնը ապահովել է շնչառութեան ժամանակ։ Կը սխալիք։ Այսօր երբ կողկողալի օրերու ականատես կ՚ըլլանք ու հայոց պետականութեան երերուն շինուածքի կողերը կը ցնցուին նոր փորձութիւններով, որոշեցի գրել «կող» բառի պատմութիւնը, որպէսզի մեր նախապաշարումները մէկ կողմ դնելով հասկնանք անոր իսկական արժէքը ու տեսնենք, թէ մարդկային մարմնի մէջ բնակող այս բառը իր թիւէն (24) աւելի ընթարձակ իմաստ ունի՞։
***
Բնիկ հայկական բառ է՝ ԿՈՂ։ Գրաւոր հայերէնի մէջ ան առաջին անգամ լոյս տեսաւ Աստուածաշունչի էջերէն ներս ու անմիջապէս միաբանութիւն հաստատեց Ադամի հետ, քանզի, սկզբնամայր եւ նախամայր Եւայի համար՝ «կողածին», «կողաշէն» եւ «կողաստեղծ» բառերը եկան յարմար. «...Եւ շինեաց Տէր Աստուած զկողն զոր առ յԱդամայ ի կին, եւ ած զնա առ Ադամ» (Գիրք ծննդոց)։ Նոյն օրերուն, գրաբարախօս մեր նախնիները իմաստի դարձուածքով՝ «կողք գրեաց» կոչեցին գիրքերու կազմը, իսկ պառկիլը՝ «ի կող լինել»։ Յիշեցնեմ, թէ այդ ժամանակներէն ի վեր հայը պառկելու համար կը գործածէ «անկողին»։
***
Հայոց լեզուի վանդակը այնքան լայն էր, որ «կող» բառը անկաշկանդ աճեցաւ երակ-երակ ու ստացաւ բազմաթիւ այլ իմաստներ։ Այսօր «կող» է մարդու իրանի աջ ու ձախ մասերը, առարկայի աջն ու ձախը, ուղղանկիւն շէնքի լայնական ճակատը, ձմերուկի եւ սեխի շերտիկը, տակառի շրջափակը։ Մեր մայրենիի կողերը թիւով 50-ի կը հասնին։ «Կող» բառով կազմուած բաղադրեալ բառերը նկատի ունիմ։ Ահա քանի մը անբաժան զոյգ. հաստակող-միջակող, կողամայր-կողամարդ, կողաշէն-կողածին, աջակողմեան-ձախակողմեան, զառիկող-լեռնակող։ Ապա բառս դարձաւ դարձուածք. «Կողը հաստ», այսինքն սաստիկ յամառ եւ անկիրթ։ Իշու կողը ներշնչում եղաւ մէկ այլ դարձուածքի համար, «Էշի կողը բռնել», այսինքն յամառութիւն ընել։ Կը փափաքիմ ձեզի յիշեցնել, թէ հայու մտածողութեան մէջ «իշու կողը» յամառութիւն է։ Մենք «կող» բառը գործածեցինք նաեւ մարդու տեսակները նկարագրելու համար։ Կոպիտ մարդը «չոր կող» է, նենգօրէն հարուածողը՝ «կողէն զարնող», շատ նիհարը՝ «կողերը հաշուող»։ Կողը նաեւ կապ ունի ծեծի հետ։ Փա՞ստն անոր... Ականջ տուէք հետեւեալ դարձուածքներուն. «Կողերը հաշուել»՝ ծեծել, «Կողերը ջարդել»՝ ծեծել, «Կողերը աղալ»՝ ծեծել, «Կողերը փափկացնել»՝ - այո, ճիշդ է ձեր կռահումը - ծեծել։ Իսկ եթէ այս դարձուածքները շատ ծիծաղելի էին, հաւանաբար ձեր կողերը այժմ ձեր փորը կը լեցնեն, քանզի «Կողերը փորը լեցնել» կը նշանակէ սաստիկ խնդալ։
***
Միջնադարուն հայը կը կարծէր, թէ զգացումներու, յատկապէս վիշտի կեդրոնը կողերն են։ (Շրջան մը կը կարծէինք՝ թէ աղիքներն են։ Այդ պատճառով շիներ էինք «աղիողորմ» ածականը։ Իսկ նոր ժամանակներուն երբ որոշեցինք, թէ սի՛րտն է մարդկային զգացումներու կեդրոնը՝ ստեղծեցինք «սրտակտոր», «սրտաբեկ» եւ «սրտաճմլիկ» ածականները)։ Այդ օրերուն, երբ մէկ կողը եւ անոր հետ շինուած «կողացաւ» բառը բաւարար չեկան Գրիգոր Նարեկացիի հոգեկան ցաւերը իր ամբողջ դառնութեամբը նկարագրելու՝ սուրբը զոյգ մը կող՝ կողք կողքի դրած աղաչեց Աստուծոյ. «Մի լիցի ինձ կողկողիլ, եւ ոչ ողորմիլ»։ Նարեկացին ստեղծեց այլ աղիողորմ եւ սրտաճմլիկ արտայայտութիւններ եւս. «Կողկողագին արտասուք», «Ձայն կողկողանաց սրտիս հեծութեան», «Կողկողագին հեծութեամբ դողամ»։
***
Մէկ կողը միւսին նման չէ։ Հետեւաբար, ամէն գաւառ ունէր իր «կողը»։ Սեբաստիոյ կողմերը ժողովուրդը կ՚ըսէր «գէօղ», Ագուլիսի կողմերը «կուխկ», Հաճընի կողմերը «գող», իսկ Զէյթունի կողմերը՝ «գիւղ»։ Յարգելի ընթերցող, մեր հայրենիքի այդ կողմերը թէեւ հայ բնակողներ այլեւս չկան, բայց անոնց բարբառը հարկ է յիշել, քանզի լեզուն անկողոպտելի հարստութիւն է։
***
Կողը, որ յաճախ կը կողակցէր ցաւի ու վիշտի հետ, զարմանալի բան, նոր ժամանակներուն դարձաւ գրական, քնարական բառ։ «Կող» բառի հետ ստեղծուած տողիկները սակաւաթիւ են, սակայն կը կազմեն գեղեցիկ կողաշար մը, որուն առաջին անդամը սիրոյ պատճառով լաւ ծեծ մը կերած երիտասարդի սիրային քառեակն է. «Տարպա մի սիրու վերայ ծեծեցին, կողերս երեւաց. / Դարձան ապրշումէ թելով կապեցին, հետն չերեւաց։ / -Առէք զիս յիմ յարն տարէք, թէ հազար կողերս է լոսած (մաշած), / Զերեսս երեսին դնեմ եւ երդնում, թէ տեղ չի ցաւաց»։ Ապա եկան հայկական գրականութեան դասական մեծերը ու «կող» բառով ստեղծեցին ընտիր արտայայտութիւններ ու գրական պատկերներ. «Կող դալարազգեստ ։ Մեծանիստ կող լերին ։ Լաստափայտ պաստառալիր կող ամուր», Հ. Ղեւոնդ Ալիշան, «Արիւնաբուխ կող ։ Քու կողդ խրիմ», Պետրոս Դուրեան, «Կողերուս մէջ սրբութեան մը պէս քեզ կրէ ։ Ազատութեան հերոսները իմ կողերէս նորէն ծնին», Սիամանթօ, «Պիտի ծագի մեծ Արշալոյսն, ո՜վ Դարեր, վարդահեղեղ ու մայրական կողերէս», Արսէն Երկաթ, 1 Մայիս 1919, Պոլիս։ Իսկ Դանիէլ Վարուժանը, որ աղօթեր էր, որ «Արեւելեան կողմն աշխարհի խաղաղութի՜ւն թող ըլլայ», նկարագրեց իր հայրենի դաշտերը՝ «Գեղադալար կողերն ի վար բլուրին ծովե՜ր կ՚անցնին», ապա, կաթիլ մը գինի սահեցուց հարճի գաղթակղեցուցիչ մարմնի վրայ. «Իր գողտրիկ բերանին երկու կողմէն ընդհոլով՝ / Թափեցաւ քիչ մը գինին ու ծոցն ի վար սահելով՝ / Գնաց լճակի պէս կարմիր ժողուիլ պորտին մէջ անյայտ»։ Վարուժանը, որ ըմպած էր աւելի դառնութիւն քան գինի՝ Յիսուսին դարձաւ ու ըսաւ. «Թքնուա՛ծ Յիսուս, / Դուն որ ունեցար ձաղկուած կողեր՝ / Գթա՚ կողերուս... / Տե՛ս, փողոցի շուն մ՛է կողս պատռեր / Շա՜տ եմ հալածուեր»։
***
Յարգելի ընթերցող, չեմ ուզեր ձեզ տրտմութեան մէջ ձգել։ Դուք վստահ եղէք, թէ մեր պետութեան կողերն են ամուր, մեր տան պատերու կողերն են հաստատուն, ու ամէն կողմ մեր լեզուն ունի արթուն հսկողներ։ Այսօր ձեզի հրաժեշտ կու տամ Ալիսիա Կիրակոսեանի երգի վերածուած «Ների՛ր ինձ, ես քեզ ցաւ եմ պատճառել» կողկողալի քերթուածով՝ Ռոբերտ Ամիրխանեանի մեկնաբանութեամբ։ Ձեր բոլոր անհանգստութիւնները այժմ մէկ կողմ դրէք ու վայելեցէք երգի պրկող խօսքերը.
Ներիր ինձ,
Ես քեզ ցաւ եմ պատճառել։
Եւ դու չես կարող
Հասկանալ թէ...
Ինչու մէջքիս մէջ
Հաճոյքն է ապրում,
Եւ օրէնքն ապրում
Իմ կողերին մէջ,
Իմ կողերին մէջ...
