Իսկզբանէ իրար հակասող երկու հասկացողութիւններ են կրօնքն ու ժողովրդավարութիւնը։ Մէկուն արմատները կը հասնի մինչեւ հին ժամանակներու քրմապետներուն, որոնց կը վերագրուէր աստուածային ձիրքեր։ Նոյնիսկ կռապաշտութեան օրօք փարաւոնները կիսաստուածներ էին հին Եգիպտոսի մէջ։ Այդ յատկութիւններով մեկուսացած էին մարդկանց աշխարհէն։ Նոյնիսկ մահուան դէպքին կը մոմապատուէր անոնց դին, ակնկալելով թէ անորոշ ապագային դարձեալ կենդանանան նոյն մարմնի մէջ։ Հազարամեակներու հոլովոյթով այս հասկացողութիւնը որքանո՞վ է փոխուած, խիստ վիճելի է։ Արաբախօս ուղղափառներ մինչեւ օրս գահին վրայ բազմած դիրքով կը թաղեն իրենց պատրիարքները, ինչպէս որ մեր հոգեւորականութիւնը կը թաղուի մատները խաչակնքելու պատրաստ դիրքի մէջ։
Ժողովրդավարութիւնը մարդկային միտքի կարեւորագոյն ձեռքբերումն է, յանուն արդարութեան։ Հասարակութեան մէջ պիտի տիրէ մեծամասնութեան կամքը, միշտ խնայելով փոքրամասնութեան իրաւունքը։ Հելլէնական փիլիսոփայութեան մէջ շաղախուած այս վարչաձեւը ոգեւորեց բոլորին, բայց երբէք չգործադրուեցաւ։ Կարծեցեալ մնաց անոր գերակայութիւնը։ Հասարակութեան մէջ իշխանութեան ղեկը բռնողներ բոլոր պահանջեալ պահերուն ծռելով, ծռմռկելով, աջ ու ձախէն կացինահարելով դիւրաւ կրճատեցին անոր սահմանները։ Այս պատկերին մէջ որոշ իրաւացիութիւն ունին բոլոր անոնք, որոնք խաբկանք մը, ուտոպիա մը կը համարեն ժողովրդավարութիւնը։
Հոգեւորականներ, որ կրօնն ալ ներկայացնեն, կը խուսափին իրենց իշխանութեան համակարգին մէջ ժողովուրդի կամքին պարտադրանքէն։ Հռոմի Պապը, ինք հասարակութեան դիմաց ժողովրդավարութիւն կը քարոզէ, բայց բոլոր գործերը կը դասաւորէ զինք շրջապատող կարտինալներու խորհուրդներով։ Եւ բոլորս գիտենք թէ Վատիկան ի՞նչ ուժ ու նշանակութիւն ունի համաշխարհային քաղաքականութեան եւ ֆինանսներու աշխարհի մէջ։ Ուղղափառաց Տիեզերական Պատրիարքի համար ալ նման է պատկերը։ Ան ալ իր կարգին ժողովրդավարութիւն կը քարոզէ, պայմանաւ որ ինք զերծ մնայ հասարակութեան վերահսկիչ ճնշումէն։
Իսկ ի՞նչպէս պատահեցաւ որ Թուրքիոյ հայոց պատրիարքը ճշդելու համար ձայն ունեցաւ իր հոտը։ Անշուշտ որ պատահական չէր այդ հսկայ զարգացումը։ Ան հետեւանքն էր ամիրաներու հին դասակարգին դէմ քաղքենեաց կողմէ մղուած երկարատեւ պայքարին։ Տուեալ պայքարը ունի նաեւ իր խորհրդանշանը, ձկնորսներու եկեղեցին։ Պաշտօնական անուանումով Գումգաբու դրսի սուրբ Յովհաննէս տաճարը բացառութիւն մըն է որ կառուցուած է ոչ թէ այս կամ այն ամիրայի բարեգթութեամբ ու հաւատացեալ բարերարութեամբ, այլ հասարակութեան մէջ իր գոյութիւնը պարտադրել ուզող նոր քաղքենիութեան ապահոված նիւթական միջոցներով։
Վաւերացումէն ու գործադրութենէն 156 տարի անց, 1863-ի հայոց ազգային սահմանադրութեան տնօրինած ընթացակարգէ խուսափելու համար կառավարութեան պատրաստելիք նոր կանոնագրութեան յոյս դնելը ազգային աւանդութենէ շեղում մըն է։ Ըստ երեւոյթի, ինք ալ պատրիարքութեան թեկնածու տեղապահ սրբազանը յոյսը կապած է նոր կանոնագրի մէջ «նուազագոյն հինգ տարի Թուրքիոյ մէջ պաշտօնավարած ըլլալ»ու մասին սահմանափակումին։ Ինչպէս ծանօթ է, այս վարկածը միջոցէ մը ի վեր կը ծամուի կարգ մը շրջանակներու բերնին մէջ, ընտրութիւնը Արամ եւ Սահակ սրբազաններով սահմանելու համար։
Այժմէն զգուշացնենք թէ դիւրին պատառ կարծեցեալ այս վարկածը կուլ տալը եւ ապա մարսելը բաւական դժուար պիտի ըլլայ պոլսահայութեան համար։
Մենք ազգի միասնութեան համար կարիքը ունինք արդար պայմաններով ընտրուած պատրիարքի, այլ ոչ թէ շինծու արգելքներով գահ բարձրացող խաղալիքի։
