Բառերուն ամենէն սպառիչը
Վերջացեր էր Վանայ լիճի «Սիրոյ լիճ» լող-փառատօնը։ «Ախթամար» աւանդավէպի կենդանացումն էր, որ կատարեր էինք աշակերտներով։ «Թամարը»՝ Նանօրն էր, ախոյեան լողորդը՝ լայնալանջ Վահէն։ Իսկ անոնց դասընկեր ու դասընկերուհիները դարձեր էին «գիւղի ճահելներ»… Հաճելի որոշում էր կրակ վառել ու կղզիի վրայ գիշերել։ 11 Օգոստոսի այդ աստղաշատ երկնքի տակ շատեր վրաններ մտեր էին քնանալու համար։ Բայց Նանօրը, Վահէն եւ յոյն Ալեքսէյը եկան կրակին շուրջ՝ կէսգիշերային թէյին ընկերանալու։
- Պարոն, տեսա՞ք ինչպիսի կրակոտ տարփանքով լողաց Վահէն։ Ո՞վ կրնար ախոյեանութիւնը իրմէ խլել, երբ կղզիի վրայ սպասողը... Նանօրն էր։
- Ալեքսէյ, կրակն էր պատճառը, անկասկած։ Ան է, որ թէ՛ յաղթանակներուն ծնունդ կու տայ եւ թէ՝ մոխիր կը դարձնէ ամէն ինչ։ Զգոյշ պէտք է ըլլալ անոր հետ եւ լաւ պէտք է ճանչնալ անոր բնաւորութիւնը։
- Բառի՞ն, թէ սա կրակին։
- Երկուքն ալ։ Եթէ հիմա քանի մը փայտ չնետենք շուտով պիտի մարի։
- Ես հիմա կը բերեմ։
- «Կրակ» բառը, ձեզի ըսեմ, հին է կրակի չափ։ Այնքան հին, որ չենք գիտեր, թէ ո՛վ տուեր է անոր առաջին կայծը։ Լեզուաբաններ հասած են այն եզրակացութեան, թէ պարսիկներու «քուրէ», վրացիներու «կերակ» եւ դրացի լեզուներու նոյնիմաստ բառերը բռնկած են մէկ արմատէն։ Geu բառն է ան, որ կը նշանակէ՝ այրել։ Ան ապա դարձեր է gu-ro կամ gu-lo։ Մեր «կրակ»ին նախնական ձեւը եղած է «կուր» եւ ստացեր է «ակ» մասնիկը։ Ըսեմ նաեւ, որ վրացիներու «կերակ» բառը, որ «օճախ» կը նշանակէ, ըստ Աճառեանի, հայկական փոխառութիւն է, այդպէս է նաեւ լազերէն «կերայ» բառը՝ որ «օճախի քար» է… Եկա՞ր։ Ապրիս։ Այս փայտերը ժամ մը կը բաւեն մեզի։
- Ես կրակի հետ խաղալ, զայն գրգռել, արծարծել շատ կը սիրեմ։ Գիտեմ պատճառը։ Մենք եղած ենք կրակապաշտ։
- Իրաւունք ունիս։ Եւ այս բառը այնքան անհանդարտ էր, ծնաւ կայծկլտող նոր բառեր ու ժամանակ առ ժամանակ բոլորս դարձանք՝ կրակալեզու, կրակագոյն, կրակաբուխ, կրակամոխիր, կրակաշող, կրակաշունչ եւ կրակասիրտ։ Ունեցանք նաեւ մեր կրակատուներն ու կրակարանները։ Մեր նախնիները ջերմօրէն վերաբերուեր են «կրակ»ի հետ։ Անոնք ըսեր են, «կրակ լուցանել», «արծարծել զկրակ» եւ «շիջուցանել զկրակ»։ Բայց, բառը մեծապէս փայլեցաւ, ճարճատեցաւ երբ ժողովուրդը զայն սկսեր է օգտագործել իր առածներու մէջ։ Շատ են անոնք, մեր երեւակայութեան չափ ծաւալուն... Կրակ առնել, կրակ ըսելով բերանը չայրիլ, կրակ բանալ, կրակ դառնալ, կրակ թափել, կրակի տալ, կրակ տեղացնել, կրա՛կ ուտես, կրակի գիծ, կրակի գին, «կրակի մէջ իյնալ»։
- Եւ, Ծիծեռնակաբերդի մէջ՝ «Յաւերժական կրակ»։
- Ամենէն սրբազանը, այնտեղ, ուր 12 խոնարհած «վատահար» մոյթեր կը ստեղծեն յուզիչ հոգեվիճակ։
- Պարոն, մեծ մայրս զիս կը կոչէ՝ «կրակի կտոր»։
- Իրաւունք ունի, Վահէ։ Մենք նաեւ գիտենք, թէ պէտք չէ «կրակի հետ խաղալ» եւ չմնալ «խեղճ ու կրակ»։
- Կու տա՞ք ձեր գաւաթները։
- Շնորհակալ ենք Նանօր։ Դուք ուրտեղացի՞ էիք։
- Մուսա լեռ։
- Մուսա լեռ... Կրակոտ ժողովուրդ։ Տե՛ս, «կրակ» բառը Նանօր, դարերու ընթացքին բռնկեցաւ ու անոր լեզուները կլանեցին մեր գաւառները, բառը դարձաւ բազմալեզու, ըսենք՝ «բազբաբարբառ»։ Ձեր լերան վրայ՝ գրիւք, Զէյթունի մէջ՝ գօյօք կամ գօրոք, Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ՝ կրագ, իսկ Խարբերդի, Սեբաստիոյ եւ Համշէնի մէջ՝ գրագ։ Բառը նաեւ ստացաւ փոխաբերական իմաստ։ Մուրացանի համար «լուսաւորութիւն» էր ան, երբ վիպագիրը կը գրէր «Կրակները մարեցին եւ թագաւորից սկսած մինչեւ վերջին զօրականը ամէնքն էլ քնոյ գիրկը մտան»։ Րաֆֆիի համար՝ սաստիկ շոգ. «Արեգակը կրակ էր թափում»։ Թումանեանը անոր մէջ կասկածեցաւ պատուհաս եւ փորձանք. «... մեր գլխին մի նոր կրակ էր բերում»։ Տեսանք նաեւ, թէ Խաչատուր Աբովեանը որքա՛ն մտահոգ էր ազգի վիճակով. «Ո՛չ քսան, երեսուն տարուց աւելի ա, իմ ազիզ հե՛ր, իմ սիրելի ա՛զգ, որ սիրտս կրակ ա ընկել»։ Վահան Տէրեանը երգեց անոր աւերիչ ոյժը. «Շատ է տեսել մեր սիրտը աւեր ու կրակ», ապա՝ անոր վերածնող ոյժը. «Որպէս փիւնիկ կրակից կ՚ելնես, կ՚ելնես նոր գեղեցկութեամբ ու փառքով, վառ ու լուսաւոր»։
- Եւ, ե՛ս էի, որ այդ բանաստեղծութիւնը արտասանեցի «Մեր սիրոյ աշունը» արտասանական երեկոյին մէջ։
- Բարի յիշատակ մը, Վահէ։ Մեր բանաստեղծներու համար, կրակը սիրոյ փայլատակումն էր, խորհրդանշան մը՝ խանդի, ոգեւորութեան, եռանդի, աւիւնի եւ, ըստ Թումանեանի՝ սիրոյ. «Սիրուն Թամարն ամէն գիշեր այնտեղ կրակ է անում»խ Կրակը սպառեց նաեւ Աւետիք Իսահակեանի սիրտը. «Ա՜խ, եղնիկներ, դադար չունեմ, սիրտս՝ կրակ վառ - վառման»։ Իսկ Միսաք Մեծարենցը իր հիւծախտաւոր վիճակի մէջ գտաւ հոգեւոր հանդարտութիւն...
- Մի՛ ըսէք, կը յիշեմ. « Խունկի ծարաւ իմ հոգիս կը ծծէ պահն այս հանդարտ, ոսկեկրակ աչքերով բուրվառներ երբ կը ճօճին»։ Մեր քնարական երեկոյէն ինծի ժառանգ։
- Չարե՜նցը... Եղիշէ Չարե՛նցն էր մեր տղաներու ամենէն կրակոտը։ Անոր ամէն մէկ բանատողը, թէ՛ սիրային եւ թէ՝ հայրենասիրական՝ բոցով, հուրով եւ կրակով հիւսուած է։ Ասիկա այն բանաստեղծն է, որ ըսաւ «Իմ աչքերի մէջ այնքան կրակներ եմ մարել ես», «Ինչքան կրակ ու վառ խնդում- բոլորը քեզ», «Էշխդ՝ կրակ», «Սիրտս վառուեց, մոխիր դարձաւ՝ ինքը կրակ ու հուր մնաց», «Իմ սիրտը պահել է կրակները հին», «Կրակները քո անուշ», «Վառուել է երկիրը կարմիր կրակով», «Սիրտս - կրակ է եւ ոյժ»։ Նանօր, ձայնդ անսպառ, կը յիշե՞ս «Թամամ աշխարհ»ը։
- Ինչպէ՞ս մոռնամ... Պիտի ընկերակցի՞ք։
- Կը փորձեմ։
- «Դուն կրակ, հաքածդ կրակ, վո՞ւր մէ կրակին դիմանամ»...
- Ըստ երեւոյթին Աշուղ Աշոտի սիրտն ալ սպառած էր այս բառով. «Աշուղ եմ» երգը այսպէս է. «Ծոցդ դրախտի անմար կրակ է... Ոչ մի ծաղիկ քո բուրմունքը չունի, ոչ մի մայր քեզ պէս սիրուն չի ծնի»։
- Պարոն գալ տարուան արտասանութեան երեկոն կոչենք՝ «Սիրոյ կրակ»։
- «Սիրո՜յ կրակ»... Հեշտալուր է։ Այդ յայտագիրը եւ այս գիշերը աւարտելու երգն ալ պատրաստ է.
«Սարի սիրուն եար, սարի մեխակ բեր
Ա՜խ, չէ ի՞նչ մեխակ, սիրոյ կրակ բեր»։
