Կասկած չկար. Օր մը պիտի գրէի «կասկած» բառի ստոյգ պատմութիւնը,- հաստատ եւ աներկբայ։ Երբ մամուլի մէջ հանդիպեցայ սարսափեցնող քանի մը լուրի՝ որոշեցի թէ եկած է ժամանակը։ Այդ լուրե՞րը. Քիչ վերջ պիտի պատմեմ, կասկած մի՛ ունենաք։
Սա է արմատը՝ բայց քիչ մը կասկածելի
Ծիծաղելի է, չէ՞. Կասկած բառի ստուգաբանութիւնը՝ կասկածելի է։ Լեզուաբան այրերու, ներառեալ Հրաչեայ Աճառեանի կարծիքով, անոր արմատն է «կարծել» բայը։ «Կած» մասնիկի կրկնութեանբ ան նախ դարձեր է «կածկած», ապա՝ «կասկած»։ Իր նախնական «կածկած» ձեւը պահպանուած է Արցախի բարբառի մէջ։
Միջնադարեան կասկածներ
5-րդ դարուն «կասկած» բառը արդէն ծաղկած եւ մշակուած էր։ Մեր թարգմանիչ սուրբերը Աստուածաշունչ Մատեանի թարգմանութեան մէջ չորս անգամ գործածեր են «կասկած» բառը, «կասկածանք»՝ 6 անգամ, «կասկածել»՝ 5 անգամ եւ «կասկածոտ»՝ 1 անգամ։ Մինչեւ այսօր հայ ընթերցողը Սուրբ Գիրքի մէջ երկու խիստ պատկերաւոր արտայայտութիւն կը կարդայ։ Առաջինը սարսափելի հիւանդութիւն մըն է. «կասկած չարեաց»։ Նկատեցի՞ք, թէ «կասկածը» եւ «չարը» նոյն նախադասութեան մէջ են եւ միասին կ’ընթանան։ Իսկ երկորոդը անհանդարտ մարդու ուղեղին մէջ ոլորուող ներքին կասկածն է. «միտս կասկածող»։ Նոյն դարուն բառս զարգացաւ, ունեցաւ իր բայը եւ ածականը. Ագաթանգեղոսը գրի առաւ՝ «կասկածոտ» եւ «կասկածանք» բառերը, Փարպեցին՝ «կասկածել», իսկ Եզնիկ Կողբացին՝ «կասկածոտ» եւ «անկասկած» բառերը։ Այսօր մեր լեզուն կը վայելէ «կասկած» բառի բազմաթիւ տեսակները ինչպէս՝ կասկածախառն, կասկածամիտ եւ կասկածամոլ… Չէ՞ք կարծեր, թէ մե՚նք ենք այս բառերը, քանզի յաճախ կը տառապինք կասկածով։ Ունինք նաեւ «չարակասկած» շատ ընտիր եւ հազուագիւտ բառը։ Վարդան Պատմիչը գործածեր է զայն, որ կը նկարագրէ գիշերային ժամերուն քաղաքի փողոցներու մէջ սպրդող կասկածը. «Շրջին սպրդեալք տանէ ի տուն, եւ զշշուկս չարակարծ»։ Իսկ Գրիգոր Նարեկացիի համար՝ բարեբանեալ, երկնաւոր, արարիչ, ամենակալ, բարերար, խնամակալ, մարդասէր Աստուածն էր՝ «Ապաւէն անկասկածելի»։
Կասկածը մազով կը կապուի
Միջնադարու հայ աշուղները մաշեցան կասկածով։ Ահ ու թող մը պատեց անոնց սիրտն ու հոգին։ Պանդխտութեան մէջ տառապող Մովսէս Դպիր Կարնեցին քառեակով մը մեզի բացատրեց իր վիշտը. «Օտար աշխարհ թափառ չունիմ դադարում. / Տարաբերեալ ծփիմ նման ծովերուն, / Ահ եւ կասկած եւ վիշտք անթիւ անպատում՝ / Ձանձրանալով ի սպառ մնացի կարօտով»։ Նահապետ Քուչակը, որ կը սիրէր կեանքը վայելել, իր կեանքի վերջին օրերուն հոգեպէս տկարացաւ եւ ըսաւ. «Կասկած կայ ի յիմ սրտիս, զարհուրի՜մ ես ի մահուանէն»։ Իսկ անանուն տաղասաց մը գրեց խրատական քառեակ եւ բացատրեց, թէ երկչոտ եւ կասկածոտ մարդը կարելի է մազով կապել եւ ան չազատի, իսկ զօրեղ մարդը շղթաներ կը փշրէ. «Ասեն, թէ հարիւր այսպէս մարդ մէկ մազով կապէս, կու կապուի։ / Պահ մի խիստ զօրեղ լինի, մարդկանէ կասկած նա չունի, / Եօթն տակ զնճիլ (շղթայ) կապէս, նա թափ տայ, զամէնն կտրի»։
Թունաւոր կասկածներ
19-րդ դարուն հայ բանաստեղծը պայքարեցաւ կասկածի դէմ, զայն նկատելով հիւանդոտ վիճակ եւ տկարութիւն։ Միսաք Մեծարենցը իր բոլոր կասկածները փարատելու համար լոյսի շող մը փնտրեց. «Ես կը փնտրեմ, … / լոյսի շող մը՝ զոր կը մարեն անդուլ վարանքն ու կասկած»։ Թումանեանը իր քով կանչեց հայ մանուկները, զանոնք տեսնելով որպէս ազգի ապագայի յոյս. «Եկէ՛ք, սիրուն իմ մանուկներ, / Վազէ՛ք, եկէք շուտ ինձ մօտ, / Վիշտ ու կասկած դուրս վանեցէք / Իմ ծեր լանջից հիւանդոտ»։ Բանաստեղծը, կը յիշէ՞ք, «Լուսաւորչի Կանթեղը» քերթուածի մէջ երկու խումբի բաժնեց մարդիկը. անոնք որոնք կանթեղը կրնան տեսնել եւ անոնք որոնք՝ չեն կրնար։ Կանթեղը, ըստ աւանդութեան եւ Թումանեանի, չի՚ տեսնուիր՝ «կասկածոտ սրտերին»։ Վերջապէս Տէրեանը խօսեցաւ։ Իրիկնամուտ էր անտարակոյս։ Ահա ան էր օրուան ամենէն թունաւոր ժամը. «Երբ պայծառ օրդ տխուր կը մթնի, / Եւ սիրտդ կ՚այրէ թունաւոր կասկած»։
Կոյր կասկածը
Խորհրդային տարիներուն Պարոյր Սեւակը «կասկած» բառը գործածեց իմաստասիրական միտքեր արտայայտելու համար։ Իր բանաստեղծութիւններու մէջ Սեւակը իր իւրայատուկ աշխարհահայեացքը ցոյց տուաւ մեզի։ Առաջինը անկեղծութեան մասին էր. «Լաւագոյն դիմակն այն է, անկասկած, / Որ կոչւում է դէմք»։ Ինչո՞ւ այդպէս կը մտածէր բանաստեղծը։ Չենք գիտեր։ Ապա խօսեցաւ անձնական սիրոյ ապրումներու մասին։ Վշտացած էր։ Միեւնոյն ժամանակ ալ՝ ազատած. «Հիմա արդէն բաժանուած ենք։ Էլ ո՛չ մի հարց, / Էլ ո՛չ մի խաղ, ո՛չ մի կասկած մեզ չի տանջում… / Ո՚չ խարդաւանք, ո՛չ խանդ եւ ո՛չ կասկած մի կոյր… / Ա՜խ, ես գիտե՚մ, չէի՜ր սիրում, / Հիմա գիտեմ ես անկասկած… / Աչքերիս խորքում կասկածներս են ճմռում»։ Ապա գրեց ճշմարտութեան մասին. «Այն կասկածը, որ ծնւում է հեգնող ցաւով, / Յետոյ դառնում մի անկասկած ճշմարտութիւն»։
Կասկածը օձ մըն է
«Կասկած» բառը արտայայտիչ է։ Մեր որոշումներու եւ համոզումներու մէջ երբեմն «կասկածի կու գանք», կարծիքները «կասկածի տակ կ’առնենք» եւ «կասկածի տակ կը դնենք», երբեմն կը թուլանանք եւ «կասկածի կ’իյնանք»։ Երկու իմաստուն հեղինակներ ալ խոր մատծեր են, թէ ի՚նչ է կասկածը։ Լեւոն Շանթը որոշեր է. «Ինչպէս ջուրն է բղխում աղբիւրից, այնպէս էլ կասկածը չար մարդուց»։ Սարօ Խանզադեանը մեզ զգուշացուցեր է. «Կասկածը օձն է, մինչեւ չկծի՝ չի հանդարտի»։
Դուք կասկածեալ էք
Հայկական գրատպութեան մէջ, մտածեցի, կայ արդեօ՞ք կասկածի տեղ։ Մատենագիտական ցանկերուն նայեցայ։ Գտայ քանի մը կասկածելի գիրք։ Շատ չէ։ Միայն չորս ժամանակակից հատոր։ Առաջինը Պէյրութի մէջ 1970 թուականին Վահրամ Փափազեան թատերախումբի կողմէ բեմադրուած թատերախաղ մըն էր. «Կասկածը կնոջ մտքին մէջ»։ Ապա, 90-ականներուն, լոյս տեսեր են հետաքրքիր անուններ. «Կասկած եւ տարակոյս», «Կասկածի ջրերի վրայ- Բանաստեղծութիւններ», «Կասկածեալի եւ մեղադրեալի իրաւունքներ», «Հաւատալ, սիրել թէ կասկածիլ»։ Իսկ նորագոյնը 2005 թուականին լոյս տեսեր է. «Ձեզ ձերբակալել են, դուք կասկածեալ էք»։ Այդ գիրքն է որ տխրութիւն տուաւ ինծի։ Ցաւեցայ «կասկածանք» բառի համար։ Ան գրեթէ միշտ բացասական անուններու եւ յանցագործութիւններու հետ էր որ կը յիշուէր։ Ապացոյցը մամլոյ վերնագիրներն են…
Կասկածելի կոկորդիլոսը
Մամլոյ էջերու մէջ, հեռատեսիլի պաստառի վրայ, յարգելի ընթերցող, եթէ հանդիպիք «կասկածանք» բառին, տարակուսանք մի՛ ունենաք։ Ան հաւանաբար ցնցիչ լուր է՝ ո՛չ շատ դրական։ Ահա երեք զարհուրելի (մասամբ կտրատուած) օրինակ հայրենի մամուլէն. Ամուսինի մասին՝ «Կնոջ սպանութեան կասկածանքով…», կառավարական պաշտօնեայի մասին՝ «Կաշառք ստանալու կասկածանքով…», Սեւանայ լիճի բնակիչի մասին՝ «Որսագողութեան կասկածանքով…»։ Իսկ վերջին յանցաւորը, ի՚նչ ծիծաղելի բան, մարդ իսկ չէր. «Մարդասպանութեան կասկածանքով բռնել են 5 մեթրանոց կոկորդիլոսի»։
Այսօր, յարգելի ընթերցող, հրաժեշտ կու տամ՝ ձեզ վստահեցնելով, թէ հայկական բառերու նոր յօդուածով մը կը ներկայանամ ձեզի- անկասկած։
