ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ
Մեր ժամանակներում երկրի այցեքարտը դարձել է կինօն։ Մէկ շաբաթ Երեւանում ցուցադրեցին ֆրանսիական կինօ։ Սակայն ես չեմ պատրաստւում թուարկել այդ ֆիլմերը, այլ դա ինձ առիթ է տալիս խօսել առհասարակ կինօի մասին, որը դարձել է մեզ համար հասանելի եւ այլեւս առօրեայի մաս է կազմում։ Նոյնիսկ ճաշելիս երիտասարդութիւնը ականջակալները ականջների մէջ դրած իրենց ընտրած ֆիլմերն են նայում եւ երբ ուզում ես ինչ-որ հարցով դիմես, ապա երիտասարդը չուզելով հանում է ականջակալը, կանգնեցնում է ֆիլմը եւ անհամբեր սպասում քո հարցին եւ շտապ պատասխանում, որպէսզի շարունակի իր ֆիլմի դիտումը. կեանքն ու կինօն փոխուել են տեղերով։ Սա է իրողութիւնը։
Մինչ այդ ճապոնական կինօների շաբաթ տեղի ունեցաւ Երեւանում, եւ այնպիսի մի ֆիլմ առաջին օրը դիտեցի, որ այլեւս չգնացի դիտումների, որովհետեւ աւելի լաւ բան հազիւ թէ տեսնէի։ Իսկ լաւ կինօն հնարաւոր չէ պատմել։ Անցեալներում կինօն դիտում էինք կինօթատրոններում, իսկ տանը միայն գիրք էինք կարդում։ Կար գրքերի մի ցանկ, որը պարտադիր էր կրթուած մարդ համարուելու համար։ Այսօր գրքերի ցանկին գումարուեց նաեւ կինօների ցանկը, որը պարտադիր պէտք է դիտել՝ տեղեկացուած լինելու համար։ Եթէ Պերկմանի (Ingmar Bergman,1918-2007), Ֆելլինիի (Federico Fellini,1920-1993), Տարկովսկու (1932-1986) կամ Փարաճանովի (1924-1990), ինչպէս նաեւ Բունիւէլի(Luis Bunuel,1900-1983) կամ Ալմոտովարի (Pedro Almodovar,1949) անունները ոեւէ մէկին ոչինչ չեն ասում, ուրեմն այդ մարդը հեռու է կինօարուեստից։ Էլ ի՛նչ ասենք ճապոնական կամ հարաւ-կորեական կինօի մասին։ Չմոռանանք ամերիկեան կինօգործիչների մասին, առանձին դանիացի Լարս ֆոն Թրիերի (Lars von Trier,1956) կինոյի մասին եւ ի հարկէ առանձին վերցրած ֆրանսիական կինօարուեստի։ Եւ այնքա՛ն երջանիկ ժամանակներ ենք ապրում, որ կարող ենք տանը նստած ցանկացած ֆիլմ դիտել համացանցով։ Յիրաւի դրախտի ակադէմիայում ենք յայտնուել։
Ինչի է պէտք արուեստը հարցին Տարկովսկին պատասխանում է. «Մենք պէտք է մեր կեանքի ընթացքում հոգեւոր աճ ունենանք եւ արուեստը դրանում պիտի մեզ օգնի»։ Այնուհետեւ Տարկովսկին ակնարկում է, որ արուեստը գոյութիւն ունի այն պատճառով, որ աշխարհը յաջողուած չի։ Եթէ աշխարհը լինէր սքանչելի եւ ներդաշնակ, ապա արուեստի կարիք չէր լինի։ Իսկ արուեստագէտը երբեք չի ունեցել արտակարգ պայմաններ աշխատելու համար։ Եթէ ստեղծէն արտակարգ պայմաններ, ապա արուեստագէտի աշխատանքը չի կայանայ։ Աւա՛ղ, երեւի այդ աննպաստ պայմանների չափն ու սահմանը պէտք է լինի, որովհետեւ եթէ անդրադառնանք միւս հանճարեղ ռեժիսորին՝ Փարաճանովին, որը աշխատել է նոյն սովետական պայմաններում, ապա կտեսնենք թէ որքա՛ն ֆիլմեր նա չիրականացրեց, որոնցից նշեմ միայն մի քանիսը. «Սասունցի Դաւիթ», որն ըստ Փարաճանովի լաւագոյն կերպով պիտի արտացոլէր հայ ժողովրդի ոգին, բնաւորութիւնը եւ էութիւնը, «Արա Գեղեցիկ» եւ «Շուշանիկի տանջանքները»։ Այսինքն սցենարները գրել էր, բայց կալանավայրում անցկացրած տարիները խլել էին ռեժիսորի առողջութիւնը, բացի այդ արուեստը, կինօն ղեկավարւում էր արուեստից հեռու կուսակցական պաշտօնեաների կողմից, եւ սցենարները մնացին չիրականացրած։ Մի սցենարի հիման վրայ «Կարապի լիճը. Բերդ» Իլիենկօն Փարաճանովի մահից յետոյ ֆիլմ նկարահանեց 1990-ին։ Իլիենկօն Փարաճանովի «Մոռացուած նախնիների ստուերները» ֆիլմի փայլուն օփերատորն էր, սակայն երբ որոշեց ինքը դառնալ ֆիլմի ռեժիսոր, ապա ապացուցուեց մի փաստ. օփերատորը կարող է փայլուն աշխատել միայն փայլուն ռեժիսորի առկայութեամբ։ Ահա թէ ինչ է ասում Պրեսսոնը (Robert Bresson, 1901-1999).
«Կինօն ստեղծւում է խմբովի, իսկ խմբի առանձնայատկութիւնն է անպատասխանատուութիւնը։ Այնպէս որ ռեժիսորը պիտի յոյսը դնի միայն ինքզինքի վրայ»։
Այսինքն ֆիլմի հեղինակը միայն ու միայն ռեժիսորն է, որը եւ կրում է պատասխանատուութեան ողջ բեռը։
Պրեսսոնը, ինչպէս եւ վերոշուած անունները, ստեղծեցին այնպիսի կինօ, որը դասւում է որպէս կինօարուեստի գագաթնակէտ։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ նրանք կինօն դարձնում էին արուեստ։ Կինօն, որը սովորաբար պատմութիւններ է պատմում, այդ ռեժիսորների մօտ բարոյական հարցեր էր շօշափում եւ դուրս հանում պատմութիւններ պատմելու խնդրից։
«Կինօն կը դառնայ արուեստ, եթէ մերժի արուեստի միւս տեսակները, առաջին հերթին դրամատիկական արուեստը, որովհետեւ այն դառնում է պարզապէս ժապաւէնի վրայ ֆիքսուած թատրոն»։ Հիանալով Չափլինի-դերասանով եւ Չափլին-ռեժիսորով, Պրեսսոնը այնուամենայնիւ կարծում էր, որ Չափլինի ֆիլմերը դա ժապաւէնի վրայ նկարահանած թատրոն է, music hall…
Փարաճանովը, որին կինօն հասցրեց բանտարկութեան, քանզի շատ նորարար էր իր ժամանակի եւ երկրի համար, որտեղ նա դրանք ստեղծեց, բանտից գրում էր նամակներում, որ այլեւս չի զբաղուելու կինոյով, քանզի դա զուարճանք է տանտիկինների համար. «կգնամ սարեր, տուն կառնեմ եւ կապրեմ՝ գրելով եւ նկարելով»։
Բայց կինօն դա մի արուեստ է, որը ծերանում է եւ դժուար է դիտել հին ֆիլմեր։ Այդ տեսակէտից բոլոր մեծ ռեժիսորներից ես կառանձնացնէի միայն ու միայն Փարաճանովին, որովհետեւ նրա ֆիլմերը արուած են կերպարուեստի կանոններով. նրա ֆիլմի հերոսները կրում են ոչ թէ ինչ-որ ժամանակի հանդերձանք, այլ՝ յաւերժական, ազգագրական, եւ նրա ֆիլմերը կարելի անվերջ նայել, ինչպէս նայում ես Վերածննդի վարպետներ Պոտիչելլիին (Sandro Boticelli, 1445-1510) կամ Ռաֆայելլին (Rafaello Sanzio, 1483-1520)։
Իսկ ինչ վերաբերւում է ֆրանսիական կինօյի, ապա դա իմ ամենանախընտրած կինօն է եւ այդ կինօն կապուած է Փարիզի հետ։ Համաշխարհային արուեստի մայրաքաղաքն է Փարիզը եւ բաւական է, որ արուեստագէտը ստեղծագործի Փարիզում, ապա տարբերութիւն չկայ՝ արաբ է նա, հայ, հրեայ թէ արգենտինացի, միեւնոյնն է. նա ստեղծում է ֆրանսիական կինօ։ Այսինքն այնպիսի կինօ, որը կարողանում է ամէն ինչի մասին ազատ խօսել. սիրոյ, դաւաճանութեան, տարբեր կրքերի մասին այնքան նուրբ ձեւով…թէպէտ մի՞թէ կինօն հնարաւոր է պատմել։ Դա մի արուեստ է, որը հնարաւոր է միայն զգալ։
