Քառասմբակ պտոյտ մը հայկական քնարերգութեան մէջ
Ո՞վ չի սիրեր ընկերներով, ընտանիքով կամ իր նշանածով ֆայտոն նստիլ, պտոյտ ընել, չափել քաղաքը ծայրէ ծայր, սուրալ նեղլիկ փողոցներէն ու բարեւել ծանօթն ու անծանօթը։ Զոյգ մը ձի եւ ճիւղաւոր չորս անիւներ ունեցող այս կառքը, պէտք էր, որ ունենար կաշիէ նստարան եւ ծոպաւոր հովանոց՝ իր հիւրերը արեւէն պաշտպանելու համար։ Մինչեւ 20-րդ դարու առաջին կէսը, բարեկեցիկ քաղաքացիներու, ինչպէս նաեւ անկուտի սիրահարներու ամենասիրած ժամանցն էր ան։ (Դուք քիչ վերջ կը հասկնաք, թէ անկուտի տղայ մը, ինչպէ՛ս «աղայութիւն» կրնար ընել եւ իր եարի հետ ֆայտոն նստիլ) Առասպելական այս կառքը թէեւ այժմ դադրած է փոխադրամիջոց ըլլալէ, սակայն «ֆայտոն» բառը կը շարունակէ երեւակայութիւններու կայծ տալ։ Այդ բառը, կասկած չունինք, թէ քաղցր յիշատակ է Պոլսոյ Իշխանաց կղզիներու գեղատեսիլ ծովեզրին, կամ Կիւմրի քաղաքի գեղաքանդակ փողոցներուն մէջ պտոյտի ելած մեր ընթերցողներու համար։ Աւելցնենք նաեւ, թէ անցեալ դարուն երկու հարբած բանաստեղծ բաւեց, որ բառս վիպական տեղ գրաւէ հայկական քնարերգութեան մէջ։ Բարձրացէ՛ք։ Մի՛ քաշուիք։ Նստեցէ՛ք մեր ֆայտոնը, ուստի հետեւեալը անոր քառասմբակ պատմութիւնն է, դասարանի մէջ շարժ առած ու համեմուած՝ «Հին ֆայտոն» երգով։
- Աշակերտնե՛ր, տետրակները հորիզոնական բռնած, գծեցէ՛ք ֆայտոնի այս նկարը ու ականջ տուէք Սեւակ Խանաղեանի երգին։
«Ֆայտոն նստած կ՚անցնեմ նորից,
իմ մանկութեան հին թաղերով»
- Պարոն, Կիւմրիի մէջ ֆայտոն պիտի նստի՞նք։
- Անկասկած։ Կ՚ըսեն, թէ Կիւմրին առանց ֆայտոնի՝ նոյնն է հարսնիք առանց հարսի։
Յարգելի ընթերցող, ֆայտոն բառի մասին խօսելու համար, պէտք էր բազմիլ անոր մէջ, յանձնուիլ անուշ հովին։ Աւա՜ղ- դպրոցական օրեր են հիմա եւ հայրենիքէն շատ հեռու, ուստի, պէտք է բաւարարուիլ մտովի ճանապարհորդութեամբ։ Երբ տետրակներու մէջ կը սկսի յստականալ «կիւմրուայ» ֆայտոնի մը ուրուագիծը, կը յստականայ նաեւ «ֆայտոն» բառի ստուգաբանութիւնը։
Լոյսի աստուած Իլիոսը եւ Ովկիանոսի դուստր Կլիմենեն կ՚ունենան տղայ զաւակ։ Զայն կ՚անուանեն Ֆայտոն, որ կը նշանակէ փայլուն, լուսատու- ածական մը, որ ծագած է «ֆաօ» բայէն, որուն իմաստն է՝ առկայծիլ, կայծկլտալ, շողալ։ Օր մը տղան, անփորձ հեծեալ, կը փորձէ իր հօր արեգակնային սայլով անջրպետի մէջ շրջագայիլ։ Սակայն, չկարենալով հրեղէն ձիերը զսպել, կը սկսի երկնքի մէջ սանձարձակօրէն խոտորիլ։ Մեր մոլորակէն շատ կը հեռանայ ու կը սառին երկիրները, շատ կը մօտենայ ու կը հրկիզուին դաշտերն ու քաղաքները, կը ցամքին գետերն ու լիճերը։ Երկրագունդի բնակիչները կը հայցեն Զեւսի միջամտութիւնը։ Մարդասէր աստուածը աղէտը կասեցնելու համար կը շանթահարէ Ֆայտոնը։ 18-րդ դարուն, Ֆրանսայի մէջ ձիաքարշ թեթեւ կառքերը, ակնարկելով Ֆայտոնի արկածախնդրական պատմութեան, անուանուեցան «ֆայտոն», քանզի սրընթաց էին անոնք ու քիչ մը անկայուն եւ վտանգաւոր։ Ապա, բառը սուրաց դէպի արեւելք, անցաւ Եւրոպայի շքեղ քաղաքներու սալաքարուած փողոցները ու բազմաթիւ լեզուներ, հասաւ Ռուսաստան։ Վերջինի ընդարձակուող սահմաններու հետ իջաւ Կիւմրի եւ Ղարս։
«Ֆայտոն» բառը արեւմտահայերէնի մէջ ֆրանսական, իսկ արեւելահայ գրականութեան մէջ ռուսական փոխառութիւն է։ Ան պատիւը ունի «ֆ» տառով սկսող սակաւաթիւ բառերէն մէկը ըլլալու։ «Ֆայտոն» բառը, որ ունէր յունական արմատ, ֆրանսական բոյր եւ ռուսական տպաւորութիւն, հայկական քաղաքներու մէջ ստացաւ թրքերէն մասնիկ մը, գոյացաւ «ֆայտոնչի» բառը։ Քիչ վերջ դուք կը ծանօթանաք հայկական գրականութեան ամենասիրելի ֆայտոնչիին՝ Ալեքին հետ։
«Ֆայտոն» բառի գրական առաջին գործածութիւնը կը գտնենք Րաֆֆիի «Մինն այսպէս, միւսն այնպէս» վէպի մէջ. «Երեւանեան հրապարակի վրայ լսւում էր նրա սուր ձայնը՝ «ֆայտո՜ն»։ 1890-ին հրատարակուած այդ վէպի մէջ «ֆայտոն» բառը արդէն դարձեր էր առեւտրական դասակարգի կենցաղին ու բարքին խորհրդանշանը։ Իսկ 1920-ական թուականներուն բառը դարձաւ քնարական։ Ղարսեցի Եղիշէ Չարենցը, այն ժամանակ 30-ամեայ բանաստեղծ, քիչ մը հարբած, սիրտը այրած աշուղ դարձած՝ կ՚ուզէ ֆայտոն նստիլ ու իր եարի պատուհանի տակէն անցնիլ.
Ֆայտոն նստած՝ անցնեմ քուչով,
պատուհանից վրես նայես՝
Էշխդ անքուն սիրտս ընկնի-
ու լաց ըլիմ մինչեւ էգուց։
Չարենցը հեղինակն էր նաեւ «Երկիր Նայիրի» վէպին, Ղարս քաղաքի մենագրութիւն մը, ուր հեղինակը եկաւ հետեւեալ եզրակացութեան. «Երեւակայեցէք, ընթերցող, որ, ինչպէս նայիրեան այդ քաղաքը, այնպէս էլ ամբողջ Նայիրին... մի հսկայ «ֆայտոն» է»։
Ապա եկաւ Խաչիկ Դաշտենցը եւ գրական ֆայտոնով մեզ փոխադրեց Արաքս գետի միւս կողմը՝ Կիւմրի։ Անոր գրչին տակ բառը դարձաւ գրական երկ՝ «Ֆայտոն Ալեքը»։ Քաղաքի յիսուն տարուայ պատմութիւնն է ան՝ հէքիաթի փոխուած ֆայտոնչի Ալեքի աչքով։ Այդ քերթուածէն պատառիկ մը մէջբերելէ առաջ, նախ լսենք, թէ ինչպէ՛ս պէտք էր ըլլար կիւմրեցի իսկական ֆայտոնչին. «... Պիտի լինի հումորասէր, մի քիչ խմող ու մարդասէր, որ ամէն ինչ գումարով չչափի»։ Դուք կը յիշէ՞ք այդ սիրահար երիտասարդը, որ լումայ չունէր ֆայտոն նստելու, բայց ունէր սիրած։ Անոնք «ամէն ի՛նչ գումարով չչափող» ֆայտոնչիի շնորհիւ կ՚օրօրուէին ֆայտոնով։ Ահա Ֆայտոն Ալեքը.
Հին կառապան էր Ֆայտոն Ալեքը։
Սիրում էին նրա ֆայտոնով գնալ
Ժամ, նշանդրեք, կնունք, հարսանիք։
«Ֆայտոն» բառը նաեւ դարձաւ իմաստասիրական մտորումներու աղբիւր, մանաւանդ, երբ դարը փոխուեցաւ եւ կիւմրեցիները ֆայտոնի փոխարէն ինքնաշարժ սկսան նստիլ. «Վա՜յ, լուսըս քոռնա (կոյր դառնայ), տես, գյոզալական (գեղեցիկ) Ֆայտոնը թողած՝ աւտօ են նստել», «Ֆայտոնը մեռաւ՝ Գիւմրին կը մեռնի», «Ֆայտոնը, օղուլ (տղայ), պապից պապ կ՚երթայ», «Գեղացիք եկել լցուել են քաղաք, ֆայտոն չտեսած՝ աւտօ նստեցին»։ Վերջինը, ընթերցող, կ՚առաջարկեմ հայկական դարձուածաբանական բառարաններու մէջ ներառել.- «Ֆայտոն չնստած՝ աւտօ նստիլ», այսինքն արագ հարստանալ, բայց քաղաքի կրթութեան հաղորդակից չըլլալ։
- Պարոն, անգամ մը եւս կրնա՞նք լսել Սեւակին երգը։
- Այո... Աշակերտներ հիմա գծեցէք ֆայտոն նստած երկու մարմին։ Մէկուն վրայ գրեցէք «Ե՛ս եմ», իսկ միւսին քով՝ «Ա՛ն է», եւ փակեցէք ձեր տետրակները։
Ֆայտոն նստած կ՚անցնեմ նորից,
իմ մանկութեան հին թաղերով,
սիրտս լցուած քո կարօտից,
լցուած սիրոյ տաղերով։
