Թէ ինչեր ծնան «ծով»էն…
(Շար.՝ նախորդ թիւէն)
Աղթամար կղզիի եւ լճափի հաւասար հեռաւորութեան մէջ առած փոքրիկ դադարս առիթ տուաւ, որ թէ՛ զգամ Վանայ ծովուն մեծութիւնը եւ թէ մտաբերեմ, թէ ինչե՜ր ծներ են հայոց «ծով»երէն։
«Ծով»ը, այդ ծովածաւալ եւ առատաձեռն միավանկը հարիւրաւոր բարդ բառեր, ածանց բառեր, արտայայտութիւններ եւ ասացուածքներ պարգեւելէ բացի, ծնունդ տուաւ բազմաթիւ պատկերալից փոխաբերութիւններու, որոնք սիրահար հայ աշուղներու եւ բանաստեղծներու տուին ներշնչում։ Նախ պէտք է յիշել Նահապետ Քուչակը, այս ծովու ծնունդ աշուղը։ Քուչակի հայրեններու մէջ «ծով»ը եարի աչքեր են՝ կապոյտ, խոր եւ հմայիչ- «Աչերդ է ծովէն առած, եւ ուներդ է ի թուխ ամպէն»։ Նաեւ եարի զովացնող ծոցն է ծովը- «Քո ծոցդ է ի ծով նման, ծովըն դեղ կ՚ասեն ի ջերման»։ Ծովու ջուրերու մէջ սիրեց լողալ նաեւ Սայաթ Նովան.
«Աշխարհքըն՝ ծով, դուն՝ մէջըն նաւ, ման գու քաս, փրփուր իս, ա՛ խպեր,
Թէգուզ նընգնիմ ծովի մէջըն՝ հովնալու ճար չիս անի»։
Ծովը նաեւ դարձաւ առատութիւն, ճոխութիւն եւ փարթամութիւն, ինչպէս «ծով մազեր» արտայայտութեան մէջ։ Չարենցը «ծով»ու մէջ տեսաւ արիւն եւ արտասուք. «Երկիրը ծով էր արեան ու կարիքը- անսպառ»։ Իսկ երբ որեւէ բան, ինչպէս խելքը, անսպառ էր՝ ըսինք «խելքի ծով»։ Գուրգէն Մահարին «ծով»ու մէջ տեսաւ խորք եւ էութիւն. «Սիրուդ հողմը սրտիս ծովն է յուզել»։ Ո՛չ միշտ քնարական գոյն էր ծովը, այլ՝ որեւէ բանի չափազանց քանակութիւն, ինչպէս հայրենի մամուլի սա խորագիրը. «Ծովագիւղի ծով հոգսերը»։ Կեանքի ամենամութ օրերուն ունեցանք նաեւ «ծով կարօտ», «ծով վիշտ» եւ «ծով տառապանք»։ Բայց օր մը Յովհաննէս Շիրազը եկաւ եւ ազգին տուաւ վերականգնելու յոյսը. «Մի բուռ ազգ մի ծով բազմանայ»։ Եւ ա՛ն է որ հարբեցաւ այս իսկ ծովու ջուրերով.
«Բեր Վանայ ծովն աչքերովդ՝ ծով գիրկն ընկնեմ, հովանամ
Գէթ պատկերը բեր իմ աչքերին, եկ, ծովանամ այս գիշեր»։
Վերադառնալ պէտք է։ Թեւերու համաչափ, հանդարտ շարժումներով կը վերսկսիմ լողալ։ Ալեակներու ճողփիւնն է միայն լսելի լռութեան այդ ծովու մէջ։ Իւրաքանչիւր թեւափոխին ծովու ծովածաւալ պատմութեան մէկ նոր էջ կը յայտնուի։ Առաջինը կը տեսնեմ, 1791 թուականն է։ Վենետիկի մէջ լոյս կը տեսնէ «Աշխարհացոյց տախտակ Սեաւ Ծովու եւ շրջագային» քարտէզը, 23x41 սանթիմ չափ ունեցող թերթիկ մը, իր խորագրի մէջ «ծով» բառը ունեցող հայկական հրատարակութիւններու առաջնեկը։ Անոր հետեւեցաւ Մինաս Բժշկեանի ուսումնասիրութիւնը. «Պատմութիւն Պոնտոսի որ է Սեաւ Ծով», 1819, Վենետիկ։ Հետաքրքրական է. «ծով» բառի անդրանիկ հրատարակութիւնները լոյս տեսած են ծովեզերեայ քաղաքներու մէջ։ Գէորգ Զաքարեանի «Ջաւա կամ ընդհանուր ծանօթութիւն բազմակղզի ծովու արեւելեան հնդկաց» աշխատասիրութիւնը՝ Կալկաթայի մէջ, Արմենակ Պալապանեանի «Յ. Տըքուր ծովամոյն»ը՝ Զմիւռնիոյ մէջ, իսկ Ժիւլ Վէրնի «Քսան հազար փարսախ ծովերուն տակ» արկածախնդրական վէպը՝ Կ. Պոլսոյ մէջ։ 1888 թուականին «ծովինար» բառն էր, որ առաջին անգամ հրապարակ ելաւ։ Ան, շնորհիւ Սարգիս Քամալեանի գրիչին եւ երեւակայութեան, որպէս մանկապատանեկան հէքիաթ, լոյս տեսաւ Թիֆլիսի մէջ։
Թեւ առ թեւ կը մօտանամ Աղթամարին։ Աւելի տեսանելի են վրանները ու լսելի է նաեւ... երգ մը։ Սեւ ստուերներ են, նստած՝ կրակի շուրջ։ Հովը կը բերէ Նանօրին անուշ ձայնը. «Ծիծաղախիտ վանայ ծովի...», տղաները կը միանան անոր, « փոքրիկ գիւղից առափնեայ...»։ Ապա՝ երգ մը եւս։ Այս անգամ Նանօրը կը մեներգէ. «Վա՜յ, դլէ եաման, էկաւ, հասաւ ջուր ծովու կէս, վա՜յ, դլէ եաման, գամին հասաւ ծովու բերան...»։
Մեր լեզուն խորթ չգտաւ օտար ծովերու մէջ լողալու եւ անոնց միրգերէն օգտուելու գաղափարը։ Ուստի հայերէնի մէջ ունեցանք լատիներէնէ կատարուած փոխառութիւններ. «Ծովէ ծով»- A mare usque ad mare, «Փակ ծով»- Mare clausum, այն ծովը, որ երկրի մը իրաւասութեան մէջ է ու «փակ» է ուրիշ երկիրներու համար, «Ազատ ծով»- Mare liberum, միջազգային նաւագնացութեան բաց ծով եւ «Մեր ծովը»- Mare Nostrum, Միջերկրական ծովը՝ Հռովմէական կայսրութեան բարձունքի ժամանակ։
«Ծով» բառը, նաւարկելէ ետք աշխարհի եօթը ծովերը, որոշեց վերադառնալ իր բնօրրանը։ Մեր Լեռնաշխարհի մէջ, բարձրութիւններու եւ աննուաճելի գագաթներու վրայ ան դարձաւ... տեղանուն։ Ծանօ՞թ է ձեզի «Ծովք»ը։ Կը յիշեն անկասկած խարբերդցիները։ Ձկնառատ եւ քաղցրահամ լիճ էր արեւմտեան Տիգրիսի ակունքներու մէջ, 1223 մեթր բարձրութեան վրայ։ Ծովք մը եւս կար. Գիւղ էր Խարբերդի գաւառի մէջ։ Եւ կ՚արժէ յիշել նաեւ այն Ծովքը, որ Բալուի գաւառակի համեստ մէկ գիւղն էր։ Ջուրի սթափեցնող ալիքները կը բերեն ուրիշ մէկ յիշողութիւն... «Ծովք»երու ամենէն նշանաւորը՝ Ծովք բերդը, ան որ 1106 թուականին դարձած էր կաթողիկոսանիստ թերակղզի՝ համանուն լիճի մօտ։ Ունեցանք նաեւ «ծովաբերդ» բառը, հապա ծովաբե՞րդ մը իսկական։ Այո, ունեցանք։ Սա Կիլիկեան Հայաստանի Կոռիկոս ծովաբերդն էր։ Իսկ մեր բարձրադիր հայրենիքին չէ՞ր վայելեր «ծովաբերդ» մը։ Այդ մէկն ալ գոյութիւն ունի, Սեւանայ լիճի հարաւ արեւմտեան ափի վրայ, Վարդաձոր գիւղի մօտ, ծովէն 2300 մ. բարձրութեան վրայ։
Մօտ է կղզին։ Առջեւս է խորհրդաւոր ծովանկար մը։ Կը մտաբերեմ 1817 թուականի Յուլիս ամսուան 17-րդ, նոր հաշիւով 29-րդ օրը, երբ ծնաւ... «ծովանկարիչ» բառը, ու կը մտածեմ, քանի՞ հատ բառ կայ, որ գիտէ իր ծննդեան թուականը։ Շատ քիչ։ «Ծովանկարիչ» բառը այդ սակաւաթիւերէն մէկն է, Յովհաննէս Այվազովսքիով մարմին առած։ Անոր շնորհիւ «ծով» բառը պիտի դառնար մեծահռչակ պատկերասրահներու եւ արուեստի թանգարաններու գլխաւոր զարդը- գեղանկարներ, որոնք «ծով» բառը իրենց անունին մէջ կրելու պատիւը պիտի ունենային, ինչպէս՝ «Ծովը Պետերբուրգի մատոյցներում», «Ծովափ», «Սինոպի ծովամարտը», «Նաւարանի ծովամարտը», «Նէապոլի ծովածոցը լուսնկայ գիշերով», «Փոթորիկը Սեւ ծովում», «Սեւ ծովը», «Փոթորիկը Ազովի ծովում», «Պետրոս Ա.ը Ֆիննական ծովածոցի ափին», «Թուրքական նաւերը Մարմարա ծովն են թափում հայերին»... Իսկ 1894 թուականին Կարսի մէջ ծնաւ մէկ այլ բառ. «ծովակալ»- Յովհաննէս Իսակովի կողմէ մարմնացած- ան, որ պիտի դառնար Խորհրդային Միութեան ծովակալ, զինհրամանատար, ինչպէս նաեւ՝ «Ծովային Ատլաս»ի խմբագիր։
Վանայ ծովու մէջ լողալու ծիսակատարութիւնս կը վերջանայ։ Կ՚ելլեմ ափ։ Ինծի կ՚ըկերակցին երկու նրբահոգի բանաստեղծներ, աշուղ Ճիւանին եւ Ռաֆֆին, որոնք շնչած ըլլալու են ծովերու աղի ջուրերը։ Ահա Ճիւանին.
«Հարիւր նաւս ծովերու մէջը լողար
Մէկ խելօք նաւավար ես ունենայի»։
Իսկ Ռաֆֆին սիրած է ծովու հետ խօսիլ.
«Ալիքներդ մէկ մէկ սար ես դարձրել,
Կատաղած ծով, արընկեր ծով, անգութ ծով.
Ձա՛յն տուր, ով ծովակ, ինչո՞ւ լռում ես»։
Ս. Խաչի պատերուն տակ, խարոյկին առջեւ մեր տղաներն ու աղջիկներն են, որոնք մերժած են քունին յանձնուիլ.
- Պարոն, ամբողջ ծովը լողացի՞ք։
- «Ծով»ը այնքան մեծ է, անսահմանափակելի եւ առատ, կարելի չեղաւ ամբողջը «լողալ»։ Պէտք է գիտնալ դադար տալ եւ համբերել մինչեւ յաջորդ ծիսակատարութիւնները։ Որովհետեւ, չենք գիտեր, թէ ծովէն ինչե՜ր կը ծնին։
