ՋԵՐՄԱՑՆՈՂ ԵՒ ՀԻՒՐԸՆԿԱԼ ԲԱՌ
Հրապուրիչ է «ծոց» բառը, մանաւանդ նորածինի համար, ուր մայրական կաթը կը բուրէ։ Սիրահար աշուղի համար վիպային է ան, զգլխիչ, դիւթական, կամ՝ «Խնձորի պարտէզ», «Ադամայ դրախտ» եւ «Ճերմակ տաճար», ինչպէս Նահապետ Քուչակը նկարագրեց հինգ հարիւր տարի առաջ։ Քառասուն տարի կեանքի ճանապարհ բռնած իմաստուն քերթողի համար «ծոց»ը հայրենի լեռներու կանչող պատկեր է։ Իսկ մահամերձ թոքախտաւոր բանաստեղծի համար՝ հողի գիրկն է ան՝ վերջին հանգստավայր մը խաղաղ։ Յարգելի ընթերցող, այսօր որպէս ուխտաւոր, երկիւղածութեամբ ու խոր ակնածանքով մօտենանք հայ գրագէտի գրասեղանին, բանանք անոր ծոցատետրը ու տեսնենք, թէ այդ դեղնած, բայց դեռ կեանք բուրող էջերու վրայ ժողովուրդի ծոցէն ծնած ու այժմ մայր հողի ծոցի մէջ յաւիտենական հանգիստի արժանացած հայ գրիչը«ծոցանուէր» ի՛նչ ջերմ տողիկներ յօրիներ է։
«Ծոց» բառը ներգրաւող, հիւրընկալ բառ մը դարձաւ հայու համար։ Մարդկային մարմինի գիրկ է ան, կուրծք, ծովախորշ, գրպան, ներքին տարածութիւն, խորք, լերան փոս, ձոր, ծործոր, ինչպէս նաեւ մթնոլորտ ու շրջանակ, ռամիկի համար ալ՝ արգանդ։ Իմաստներու խոր հարստութիւն մը... Ծոցի գոգաւոր ձե՞ւն էր պատճառը։ Չենք գիտեր
Չենք գիտեր, թէ «ծոց» բառը ճիշդ ե՛րբ եւ ինչպէ՛ս մտաւ հայոց մայրենիի գիրկը ու անոր կենարար սնունդը ծծելով աճեցաւ ու դարձաւ ներկայանալի գոյական։ Անոր հնագոյն երկու գործածութիւնները կը պարտինք մեր պատմահայր Մովսէս Խօրէնացիին. «Ի ծոց տապանին», այսինքն տապանի մէջ, ու «Պարսկային ծոց»։ Երկրորդը մինչեւ այսօր անփոփոխ ու գործածելի կը մնայ- մանաւանդ քարիւղի պատճառով գոյացած լարուածութիւններու ժամանակ։ Ապա ստեղծեր ենք Միածին Յիսուսը նկարագրող երկու ածական. «ծոցածին», 6-րդ դար, եւ «ծոցածագենի», 10-րդ դար։ Միջնադարու հայ մատենագրի համար հազուագիւտ բառեր էին անոնք եւ մեր հայրերը ընտիր արտայայտութիւններ ստեղծեցին անոնց հետ. «Անմարմին ծոցածին», շարական Աւետման Սուրբ Աստուածածնի, «Հայրական ծոցածին ծաղկին», «Ծոցածագենի ծագումն», Նարեկացի։ 12 դարուն Ներսէս Լամբրոնացի հայրապետը «Վերափոխումն Աստուածածնի» ներբողականի մէջ փոխանակ «արգանդ» բառը գործածելու՝ ազնուութեամբ եւ վայելչօրէն ըսաւ. «Ի սենյակ ծոցոյ»։ Միջնադարուն նաեւ գոյացաւ ծովագնացներու եւ աշխարհագիր հեղինակներու համար խիստ գործածելի արտայայտութիւնը մը. «Ծոց առնուլ»։ Ան կը նշանակէ ծովու գոգ կամ խորշ կազմել։ Այսօր հայոց բառարանները հարստացած են «ծոց» բառով շինուած տասնեակ մը բարդ բառով, ինչպէս՝ ծոուածոց, ծոցագրպան, ծոցատետր, ծոցաբաց, ծոցւոր, խորածոց եւ տռփածոց, այսինքն՝ տռփանքով լի ծոց, տենչալի ծոց ունեցող։ Ո՞վ արժանացաւ այս գայթակղեցուցիչ ածականին։ Աստղիկը։ Յաջորդ յօդուածիս մէջ պիտի անդրադառնամ այդ դիցուհիին, Դանիէլ Վարուժանին ու իր Հարճին։ Արդ, յիշէնք ժողովուրդի ծոցէն ծնած քանի մը պատկերալից արտայայտութիւն. «Ծոցն առնել», մէկու մը հետ պառկիլ, իր մէջ առնել, «Ծոցը բանալ», գիրկը բանալ, ընդունիլ, «Ծոցը դատարկ ձգել», անամուսին ձգել։ Հայը, երբ իր ծոցի մէջ պահած ապերախտ հիւրը կամ օտարը խայթեց իրեն, հարկադրուեցաւ մէկ այլ դարձուածք ստեղծելու՝ «Ծոցի մէջ օձ սնուցանել / տաքցնել / պահել»։ Այն էր պատճառը, որ Սերօ Խանզադեանը եւ Մուրացանը ափսոսանքով գրեն. «Օձ ենք տաքացրել մեր ծոցում, օ՜ձ... Ես գիտեմ, խեղճ մի՚ ձեւանայ», «Կը նշանակէ ես մի օ՜ձ էի սնուցանում իմ ծոցում, որ վերջ ի վերջոյյ ինձ պիտի շանթէր եւ սպանէր»։
Յարգելի ընթերցող, եթէ ունիք «Ծոցիկեան» մականունով ընկեր կամ բարեկամ, պատճառն այն է, որ «ծոց» բառը դարձաւ նաեւ հայկական անուն, Ծոցիկ, որ յառաջացած է «ծոց» բառի փաղաքշական ձեւէն։ Ըստ մեր լեզուաբան հայրերու ան մէկ անգամ յիշուեր է 1638 թուականին։ Այդ անունէն ալ յառաջացած է «Ծոցիկեան» մականունը։
Գաւառներու մէջ «ծոց» բառը այլ եւ այլ ձեւեր առաւ։ Մեզի յայտնի «ծոց» տեսքը յատուկ էր Մուշ, Ալաշկերտ եւ Վան քաղաքներուն։ Հաճընի մէջ ան «ձոց» էր, Տիգրանակերտի մէջ «ձուց», Զէյթունի մէջ «ձիւց», Սեբաստիոյ եւ Համշէնի մէջ «ձէօց»։
«Ծոց» բառը հայկական գրատպութեան պատմութեան մէջ բացաւ տեսարժան էջեր։ Առաջինը 1858 թուականին Փարիզի մէջ լոյս տեսած գիրք մըն է՝ մայր եկեղեցւոյ ծոցը վերադարձած երեք հայ վարդապետներու պատմութիւնը. «Պատմութիւն վերադարձի երից վարդապետաց ի ծոց Հայաստանեայց Սուրբ եկեղեցւոյ»։ Անոր հետեւեցան աշխարհիկ վայելքներու նուիրուած բազմաթիւ հատորներ. «Ծոցի երգարան», Թիֆլիս, 1882, «Ծոցի օրացոյց», Թիֆլիս, 1889, «Ծոցի ռուսերէնից-հայերէն բառարան», Ալէքսանդրապօլ, 1895, «Ուղղագրական ծոցատետր», Թիֆլիս, 1933։ Այնուհետեւ, Խորհրդային Հայաստանի մէջ լոյս տեսան «Վիրաբոյժի ծոցատետրից», «Լրագրողի ծոցատետրից», «Դիւանագէտի ծոցատետրից», «Զինուորի ծոցատետրից» եւ «Պարտիզպանի ծոցատետրից» խորագրեալ գիրքեր։
«Ծոց» բառը, փառք մեր աշուղներուն եւ քերթողներուն, փառաւորապէս փայլեցաւ սիրային երգ ու բանաստեղծութիւններու մէջ։ Արդարեւ, հայկական գրականութիւնը իր մէջ կը պարունակէ հազարաւոր «ծոցանուէր» ստեղծագործութիւններ, ինչպէս Յովհաննէս Յովհաննիսեանի «Կ՚ուզէի ննջել յաւէտ քո ծոցին...» վիպային տողը, կամ Կարնոյ հայկական բանահիւսութեան այն նմոյշը, ուր «ծոց» բառը բուրումնաւէտ «պախճայ» (մրգաստան) է։ (Այս երգը 1903 թուականին Սանասարեան վարժարանէն Վ. Գոյումճեանն է հաւաքեր, ու նոյն տարի 8 Մարտին ալ լոյս տեսեր է «Մասիս» թերթի մէջ)
Ծոցիկըս պախճայ կ՚անեմ
Քեզ մէջը մորճ կու տնկեմ
Ջրեմ ու պայծառ պահեմ
Ծաղկունացը հաւսար ցուցնեմ։
Յարգելի ընթերցող յաջորդ յօդուածիս մէջ ձեզի պիտի ներկայացնեմ «ծոց» բառի գրական աչքառու փունջ մը։ Արդ, կը փափաքիմ ձեզի հրաժեշտ տալ ժողովրդական մէկ այլ երգով։ Մինչեւ յաջորդ տեսութիւն բնութեան ջերմ ծոցի մէջ շարունակեցէք վայելել մայր գրականութեան զգլխիչ ու դիւթական գործերը.
Զի՞նչ ու զի՞նչ տամ լողվորչուն,
Զոմա զոմա էր,
Զիմ ծոցիկ տամ լողվորչուն,
Քոմա քոմա էր։
