Հրկիզուած շքեղ քաղաքի ողբ, աշուղի այրած սիրտ, նաւասարդեան առաւօտի ծխան... Հայ երգն ու տաղը վկայ, շատ ծուխ բարձրացաւ հայոց աշխարհի վրայ, ծուփ-ծուփ, հողմնածածան, մերթ թաւշափայլ եւ քաղցրաբոյր, մերթ գարշահոտ եւ չարաշուք, իսկ քնարերգակ բանաստեղծներու ձեռքին մէջ միշտ հիւրընկալ, - ինչպէս Միսաք Մեծարենցը կը ցանկանար ըլլալ, - հիւղ մը, որ ունի եկուորներ դիմաւորող ջերմ ծուխ ծխանի։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, երբ դարձեալ ծուխ պատեր է Հայոց աշխարհը, ծուխ ու ծծումբ է սահմաններու վրայ, բայց նաեւ երբ Ս. Ծննդեան պատարագի Աստուածահաճոյ ծուխ բարձրացեր է խորաններէն, ու մայրաքաղաքի հարսնիքներուն ալ սովորութիւն դարձած է գունաւոր ծուխեր արձակել երբ նորապսակ զոյգը իր առաջին պարը կը պարէ, որոշեցի գրել «ծուխ» բառի մասին, որպէսզի անոր բարակ պատմութիւնը չանհետանայ օդի մէջ։
Ո՞ր կրակը պատճառ եղաւ, որ առաջին անգամ ծուխ ելլէ մեր մայրենիի մէջ։ Չենք գիտեր։ Լեզուաբան եւ ստուգաբան այրերը մեր, անոր աղբիւրը դեռ չեն գտեր, ու այդ բոսոր կրակը մինչեւ այսօր չէ մարեր, քանզի պառաւ մը ամէն գիշեր սրբազան հուրը ծածկեր է բիլ մոխիրով ու անթեղ պահեր է զգուշօրէն, որպէսզի հայոց օճախը չմարի։
Թէեւ չենք գիտեր, թէ ի՛նչ է «ծուխ» բառի արմատը կամ ծագումը, գիտենք անոր հնագոյն երկու գործածութիւնը։ Երկու գուլաներ են անոնք, հայոց անգիր դպրութեան երկու պլպլան պատառիկներ։ Առաջինը Վահագնի ծննդեան օրը եղէգներէն վազող ծուխն է. «Ընդ եղէգան փող ծուխ ելանէր»։
Յաջորդ ծուխը Քրիստոսէ առաջ 160 թուականին Արտաշէս Արքան շշնջաց. «Ո՜ տայր ինձ զծուխն ծխանի եւ զառաւօտն Նաւասարդի»։ Այնուհետեւ, «ծխանի ծուխ»ը դարձաւ յայտնի արտայայտութիւն։ Ան հայրենի օճախն է, անոր լոյսի եւ ջերմութեան շուրջ բոլորուած բազմասերունդ ընտանիքը եւ այդ ընտանիքի խաղաղ կեանքը։ Առաւելաբար, ընտանեկան ամէն տնտեսութիւն ալ կոչուեցաւ «ծուխ»։ Եւ այդ գիշեր պարտաճանաչ պառաւը դարձեալ բիլ մոխիրով պատեց կրակը, որ ան չմարի, ծխայ մինչեւ Սուրբ Գիրքի մուտքը Հայաստան։
Երկու դար յետոյ Քրիստոնէութեան բոցը արձակեց նոր ծուխ՝ «Եկեղեցական ծուխ»։ Մեր լեռնաշխարհի վրայ քահանաները իրեց յանձնուած հաւատացեալները հաշուեցին ծուխի թիւով։ Հետեւաբար, բնակավայրը ունեցաւ «ծխատէր», «ծխատուն» եւ «ծախկան», այսինքն՝ ծառայող քահանայ, անոր յատկացուած բնակարան եւ հաւատացեալ։ Սուրբ Գիրքը ունի ծխախառն, ծխաթաթախ եւ ծխաշունչ խօսքեր, ինչպէս՝ «Ծուխ նորա ելանէր յաւիտեանս յաւիտենից», «Բերանոյ նոցա հուր ելանէր եւ ծուխ եւ ծծումբ» եւ «Ծուխ բարկութեան»։ Նոյն օրերուն Արցախի եւ Ուտիքի հայազգի թագաւոր «բարեպաշտ» Վաչագանի բանակը, պատմութիւնը լաւ կը յիշէ, ճակատ կ՛երթար սուրբի մասունքներով, ոսկի խաչով եւ խունկի ծուխով. «Խաչ ի ձեռն, սաղմոսանուագ երգովք [...] ծուխ խնկելոցն ուժգին բուրեալ»։ 10-րդ դարուն Գրիգոր Նարեկացին Վանայ լիճի ծխամշուշ գագաթները դիտելով խոստովանեցաւ, թէ իր մարմինը, հոգին եւ արարքները մեղաւոր են, անոնք նման են գարշելի ծուխի. «Սիրտս նանրախորհուրդ, բերանս չարախօս, ոտնս մոլորաշաւիղ, ընթացքս աներկիւղ, հետք խոտորնակ, շունչ ծխախառն»։ Պառաւը այդ գիշեր նորէն բիլ մոխիրի մէջ պահեց անթեղը, որպէսզի տասը դար եւս ծխայ հայու օճախը։
Երազային եւ խորհրդաւոր է «ծուխ»ը։ Անոր ոլորներու մէջ պլլուած են բազմաթիւ այլ իմաստներ։ Ականջ տանք Ակսել Բակունցին. «Ծուխ է եւ ունայնութիւն աշխարհը»։ Ան նաեւ կրակ է, որպէս շէնութեան եւ կենդանութեան նշան։ Գոլորշի կամ շոգի կը նշանակէ ան, երբ «ձիերու ռունգերէն ծուխ ելլէ», իսկ մշուշ է՝ երբ «ծուխը պատէ լեռներու կատարը»։ «ծուխ» բառը ծնունդ տուաւ պատկերալից այլ դարձուածքներու. «Ծուխը քամիին տալ», մէկուն ոչնչացնել, տունը քանդել, տուն ու տեղը աւրել, այրել, բնաջնջել։ «Ծուխը քիթէն դուրս գալ», սաստիկ ցաւ զգալ, «Ծուխ դառնալ», անհետանալ, չքանալ։
Ամէն անգամ, որ օճախ մը վառեցինք, ամէն անգամ, որ բուրվառները ճոճուեցան, անոնց ծուխէն բարձրագաւ նոր բառ, բարդ ու զարմանալի։ Յարգելի ընթերցող, ծուխը կենդանութիւն է իսկական։ Հայոց բառարանները երկու հարիւրի չափ «ծուխ» բուրող բաղադրեալ բառեր ունին իրենց էջերուն մէջ ոլորուած։ Յիշեմ քանի մը ընտիր նմոյշ. ծխաբոյժ, ծխագիծ, ծխազուրկ, ծախթոյր, ծախդէմ, ծխահամ... Հայը, շնորհիւ «ծուխ» բառի շառաւիղներուն ունեցաւ նաեւ «Ծխազուրկ հնավայրեր», «Ծխահեղձ սենեակներ», «Ծխաշատ աւաններ», «Ծխապատ հովիտներ»... Հայ ծխական քահանան ունեցաւ «ծխամատեանէ մը, այն մատեանը, որուն մէջ հաւատարմաբար արձանագրեց ծնունդի, մահուան եւ ամուսնութեան վերաբերող տուեալներ։ Իսկ դուք, կ՛ուզէ՞ք լսել մեր լեզուի ամենաերկար «ծուխ»ը։ Չորս հատ են անոնք. «ծխախոտաբուծութիւն», «ծխախոտագործարան», «ծխախոտագործութիւն» եւ «ծխախոտագործուհի»։
Մեր կրակը չմարեցաւ։ 19-րդ դարուն գրական նոր ծուխեր բարձրացան։ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը ըսաւ, թէ երբ ծուխ կ՛արձակէ Աւագ Մասիսը սա բարի նշան է. «Կանչեմ ու շնչեմ, արձակեմ ծուխ, բոց... / Այս ըլնի նշան Հայոց աշխարհին... / Շարժի՚ր, հա՚ շարժի՚ր, Աւագդ Մասիս... / Շնչէ՚, հա՚ շնչէ ծխիկ ծիրանի»։ Ռափայէլ Պատկանեանը նկարագրեց, թէ իր օրերուն մարտական ուժերէն զրկուած Հայաստանը ի՞նչ վիճակ ունէր. «Սեւ ծուխ է պատել հայոց երկնքին»։ Միսաք Մեծարենցը Պոլսոյ մէջ քնարական ծուխով պարուրուած տեսիլներ ունեցաւ. «Ծուխն որ բիլ բիլ կ'ամպանայ», «Եկուորներուն դիմաւոր՝ ծխանիս ծուխն ամպէի», «Խունկին ծուխը կը պարուրէ իր նշխար»։ Նման տեսիլք մը ունեցաւ Տիգրան Չէօկիւրեանը. «Երդիքներէ նիհար կապտորակ ծուխ մը կ՚ոլորուէր»։ Դանիէլ Վարուժանը հայրենի տան կարօտով գրեց. «Եղեգնեայ գրչով օճախս երգեցի, / Ընդ եղեգան փող ծո՚ւխ ելանէր»։ Ապա նկարագրեց ջարդը. «Տե՚ս. աւասիկ ամէն ինչ / Կը գալարուի, կը ճարճատի, կը մեռնի, / Ծուխ է, մոխիր եւ աւեր»։ Թէքէեանը երգեց սէրը. «Ու եթէ սէրս ոմանք / Երկքնին վրայ՝ անսահմա՜ն / Տեսան ծուխի մը նման, Կրակն անոր չտեսան»։
Հովեր եկան, քամիներ անցան, գրական ծուխ բարձրացաւ հայոց աշխարհի արեւելեան ծխաններէն։ Աւետիք Իսահակեանը նկարագրեց Շիրակի դաշտերու հովուական խաղաղ կեանքը. «Կը տեսնեմ ահա -- լուռ երեկոյին / Բարակ ծուխ կ՚ելնէ իմ հօր օճախէն. / Ծղրիթը կ՛երգէ անտես խորշերէն / Եւ ուռիներս մարմանդ՝ կ՚օրօրուին»։ Յովհաննէս Թումանեանը պատմեց Լոռուայ սարերու ազատատենչ արծիւի հէքիաթը. «Արծիւը գերի, / Մի կարօտալի / Հառաչանք թռաւ, / Ծուխ դարձաւ, կորաւ / Դէպի ժայռերը / Իմ հայրենիքի»։ Սերունդ մը յետոյ, Եղիշէ Չարենցը իմաստասիրեց. «Օրերը ծուխ կ՛ըլին, տարին կը մնայ»։ Պարոյր Սեւակը նկարագրեց Հայաստանը. «Դու՝ հայրենի ծխանի ծուխ, / Դու՝ անգի՚ր վէպ, դու՝ Սասնայ ծո՜ւռ»։ Նման պատկերացում գրի առաւ Վահագն Դաւթեանը. «Հայաստա՚ ն, իմ տուն, իմ ծուխ»։ Դերենիկ Դեմիրճեանի համար սրբութիւն էր ծխանի ծուխը. «Թանկ ինչպէս կեանք, եւ առաւել թանկ, ինչպէս ազատութիւն, սիրելի ես ծուխ ծխանի տանն իմ հայրենի»։ Յովհաննէս Շիրազը բացատրեց, թէ ի՛նչ կը փափաքի Լիմ կղզին. «Յաւերժ ծուխ է Աստծուց խնդրում ոսկեբուրվառ հայ խունկին»։ Ապա, գեղջկական օրերը անցան, սայլն ու ձին պատմութիւն դարձան, գործարաններու ծխաններ խոյացան Շիրակի մէջ, ու Կիւմրի քաղաք մտաւ՝ ինքնաշարժը։ Բանաստեղծ Խաչիկ Դաշտենցը տրտմեցաւ։ Ծուխը, որ խաղաղութիւն էր եւ անմեղութիւն, բանաստեղծի խօսքով դարձաւ «հրէշ». «...Շիրակը լցուած բիւր աւտոներով, / Վազում են, սուլում հեւասպառ, արագ, / Գիւմրին ծածկելով ծխով ու նաւթով»։
Երբ գորշ ծուխը հեռանայ մեր երկիրէն, ի՞նչ կը մնայ... Երգ ու քնար անկասկած, թոնրի ծուխ յաւերժական։ Ապա, հա՛րս, պսակիդ օրը երազներուդ բիւր գոյներովը ծուխ կ՚ելլէ երբ առաջին պարը պարես փեսայիդ հետ, ծխանէդ բարակ ծուխ կ՚ելլէ, ծուփ-ծուփ, ծիրանի, ծայրակարմիր, ապա դուն կը պահես անթեղը, որպէսզի չմարի մեր օճախը։ Այդ օր ալ կը լսուի երգդ հայրենի.
Սասմա կ՚ելլէր բարակ ծուխ,
Հանի նանի նանի նա,
Հանի նա ես ու դու...
Առաւօտուն թունդիր բոց,
Հանի, նանի, նանի, նա,
Հանի նա, ես ու դու,
Արի էղնինք գիրկ ու ծոց,
Հանի, նանի, նանի, նա,
