Ի՞նչ բանի ծարաւը կը տառապեցնէ ձեզ։ Հո՞ղ էք ծարաւ անձրեւի, սիրտ՝ սիրո՞յ, շրթունք՝ համբոյրի՞, կամ հոգի՝ խունկի՞։ Քնարական պատկերներ են այս խօսքերը անկասկած։ Սակայն, ջրառատ մեր աշխարհի ամէն աշուղ, ամէն քերթող, ամէն գրիչ պապակած՝ անյագ խմեր է մայրենիի աղբիւրէն ու գոհացում է գտեր անոր ջուրէն։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, մենք ալ մօտենանք հայոց լեզուի աղբիւրին ու զովացնենք մեր սրտերը։ Այսօր կը խօսինք «ծարաւ» բառի մասին՝ վայելելով հայկական գրականութեան մշտահոս աղբիւրը։
Հայ ընթերցողը «ծարաւ» բառին ծանօթացաւ Ե. դարուն։ Այս երկվանկը առաջին անգամ գրի առնուեցաւ Աստուածաշունչի մէջ։ Յիսուսը օր մը աղաղակեց ու ըսաւ, թէ ով որ ծարաւ է թող գայ իրեն. «Եթէ ոք ծարաւի իցէ, եկեսցէ առ իս»։ Ան նաեւ ըսաւ, թէ ով որ խմէ իր ջուրէն մինչեւ յաւիտեան ծարաւ պիտի չմնայ. «Ըմպէ ի ջրոյն զոր ես տաց նմա, մի՚ ծարաւեսցէ յաւիտեան»։ Կ՛ուզէ՞ք յիշել, թէ ի՛նչ էր խաչեալ Յիսուսի վերջին խօսքերէն մէկը. «Ծարաւ եմ»... Աստուաշածունչ մատեանի մէջ «ծարաւ» բառը յիշուեցաւ 47 անգամ։ Անոր էջերու մէջ կան ծարաւի բազմաթիւ պատկերներ, ինչպէս՝ «անապատ ծարաւի», «երկիր ծարաւուտ», «գայլ ծարաւի»։ Բառս ծնունդ տուաւ նաեւ պատկերալից ածականներու։ Սակաւաթիւ են անոնք, լոկ քանի մը կաթիլ՝ մեր լեզուի ովկիանոսի մէջ, ուստի բոլորը կը փափաքիմ յիշել. «ծարաւաբեր», «ծարաւակէզ», «ծարաւահիւծ», «ծարաւամահ», «ծարաւատենչ» եւ «ծարաւատոչոր»։
Ծարաւը որեւէ բանի բուռն ցանկութիւնն է, տենչ, փափաք, կարօտ։ Իմաստի այս բազմազանութիւնն է, որ ծնունդ տուաւ անոր փոխաբերական ծաւալուն հասկացողութիւններուն ու մեր բանաստեղծներն ու երգահանները դարեր շարունակ ըմպեցին զանոնք։ Այսօր հայը «ծարաւ կը մնայ», «ծարաւը կը բռնէ», «ծարաւ» կը տառապի», իսկ ճարպիկները «ծարաւ ջուրը կը տանին–կը բերեն»։ Կայ մէկ այլ դարձուածք՝ «արեան ծարաւ»։ Անոր մասին ազգիս հետ միասին անասելի չարչարանքներու ենթարկուած բանաստեղծ տղաքը պիտի խօսին։ Համբերեցէ՛ք մինչեւ 20-րդ դարու առաջին տասնամեակը։ Վերադառնանք հին օրերուն։
Միջնադարուն հայ մտաւորականի «ծարաւ» վիճակը այլ եւ այլ տեսակներ ստացաւ։ Նարեկացին աղաչեց Աստուծոյ, որ Վերինը ըլլար գթած. «Մի՚ մատուցաներ բաժակ դառնութեան ի ժամ ծարաւու»։ Լեարդը այրած աշուղ Քուչակը նայեցաւ իր եարին ու պաղատեցաւ. «Ջուր տուր իմ ծարաւ լերդիս, քո սիրուդ ի տապն եմ ընկել»։ Միջնադարեան ժողովրդական երգերու մէջ պապակած շրթունքներ ըսին. «Մի կաթիլ ջուր տուր, ծարաւս կոտրէ», «Սիրուդ ծարաւն է պատել իմ սիրտը», «Սրտի ծարաւը չի կոտրի ջուրը»։ 1700-ի կէսին մէկ այլ այրած սիրտ՝ Սայաթ Նովան երգեց. «Քու համբուրիդ կարօտ, ծարաւ մեռայ յիս... Ծարաւ մարթըն քու ջրեմէն չի կշտանայ»։ Արդե՞օք սիրավառ այդ աշուղները լուր չունէին, թէ Արցախի մէջ, Շուշիի շրջանէն մերս, Փրջամալ գետի մօտ կայ բուժիչ յատկութիւններով օժտուած աղբիւր, որ կը կոչուի «Ծարաւաջուր»։ Գէթ խմէին պուտ մը անկէ...։
Մեր լեզուաբան եւ բանահաւաք այրերու վկայութեամբ «ծարաւ» բառը հայրենի ամէն գաւառի մէջ ունեցաւ իր ինքնուրոյն հնչիւնը, ու մենք հասկցանք, թէ զէյթունցիի ծարաւը տարբեր էր սեբաստացիէն, ակնցիի ծարաւը՝ մշեցիէն։ Աւա՜ղ, բոլորը հեռացան կեանքի ծարաւ, բայց մնաց անոնց խօսքը. Սեբաստիա, Համշէն՝ «ձարաւ», Ալաշկերտ, Մուշ՝ «ծառաւ», Ակն, Խարբերդ, Պոլիս՝ «ձառաւ», Զէյթուն՝ «ձէօրէօվ», իսկ Հաճըն՝ «ձէյէվ»։ Այս յիշատակութիւնը կաթիլ մը ջուր թող ըլլայ անոնց ծարաւ հոգիներուն համար։
Այն օրերուն, երբ հրէշաւոր բոց մը անխնայ կը յօշոտէր հայութիւնը, գորշ վոհմակներ վայրենի՝ խնջոյք կ՛ընէին հայրենի քաղաքներու մէջ եւ հրապարակներու վրայ, ու մարդակերպ այլանդակ ուրուականներ անմեղի արիւն կը խմէին կում կում, Սիամանթօն զարհուրանքով դիտեց անոնց քստմնելի երեսները ու զայրոյթով պոռթկաց... «Արեան ծարաւ ամբոխ»։ Այդ խառնաշփոթութեան մէջ Չպուքքարեաններու Դանիէլը բանտի մէջ գտաւ իր հօր, դիտեց անոր աչքերը, ապա որբացած զաւակի մը հեկեկանքով գրեց. «Ո՜րքան նիհար էիր եւ ո՜րքան աչքերդ / Ծարաւ էին արեւու»։ Խաղաղութեան օրերուն սակայն հայ քնարը վարժ էր այլ եղանակներ նուագելու։ Ահա քանի մը հեշտալուր հնչիւն. «Ես քու ազատածարաւ գերին եմ... Ես ծարաւ եմ, ինչպէս եւ դուն՝ յաղթութեան... Արշալոյսին հուրերուն տակ Հողը մերկ է եւ ծարաւ», Սիամանթօ, «Բանուորուհին. Կը սիրեմ՝ քու անօթութիւնդ ու ծարաւդ», Դանիէլ Վարուժան, «Շրթունքս են ծարաւ միակ համբոյրին... Շրթունքներս վերջին պուտին են ծարաւ... Խունկի ծարաւ իմ հոգիս կը ծծէ պահն այս հանդարտ», Միսաք Մեծարենց, «Կայ իմ հոգու մէջ մի անյագ ծարաւ. / — Յաւիտեան օտար, հայրենական տուն», Վահան Տէրեան, «Ահա իմ հոգին – մի ծարաւ բողբոջ... Սիրող սրտի ծարաւ, ծարաւ մնացի... Ես սիրու ծով – ծարաւ եմ», Աւետիք Իսահակեան, «Յաւէտ ծարաւ եմ երկինքին անդրատենչ, աննիւթաբաղձ հոգին երկինքին ծարաւ է», «Ծարա՜ւն ունի հոգիս / Աղբիւրներու գէ՜ջ, կարկաչո՜ւն... Ծարա՜ւ, ծարա՜ւն ունի հոգիս / Արշալոյսի գա՜ղջ ծովերուն», Ռուբէն Սեւակ։ Ապա եկաւ Համօ Սահեանը։ Ան նախ զրուցեց Սիւնիքի՝ իր ծննդավայրի հետ, ապա համամարդկային սիրով իմաստասիրեց. «Ծննդավայր. Եկել եմ ես, / Որ ջուր տանեմ քո ձորերից / Դաշտի ծարաւ ծաղիկներին... Թող աշխարհը ձաւ չունենար. Սիրտն առնէի ծարաւ մարդկանց / Ու գնայի կարկաչելով, / Աչքս փակուէր ժամանակին, / Ցամաքելս չտեսնէի»։
Հիւթալի է մեր լեզուն։ Ով որ խմէ անոր աղբիւրէն ծարաւ չի մնար, ըլլայ անձրեւի ծարաւ հող, սիրտ՝ սիրոյ, կամ թէ շրթունք՝ համբոյրի... Իսկ ո՞վ է որ յաճախ յայտնուեցաւ «ծարաւ» բառի առջեւ ու երկրպագեց անոր. հայ գուսանը։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, որպէս կաթիլ մը ջուր մեր սրտերուն, որոշեցի «ծարաւ» երեք երգահանի՝ Գուսան Շահէնի, Գուսան Աշոտի եւ Գուսան Շերամի հեշտալուր մեղեդիներով հրաժեշտ տալ ձեզի.
***
Ես ծարաւ եմ, պապակ սրտիս
Դու մի զուլալ զով աղբիւր ես։
***
Սիրուց ծարաւ
էս ճամփեքը ո՞նց անցնեմ։
***
Աղբիւր եմ սարի սրտին,
Չարա չկայ սրտիս դարդին,
Ամէն անցորդ կը խմէ.
Բլբուլն է ծարաւ ալ վարդին։
