- «Ծառ տնկեցէք եղբայրներ, կաղնի...
- Պետրոս, յիշէ՛ աջ ու ձախ փոքրիկ քայլեր առնել»։
- «Ծառ տնկեցէք եղբայրներ, կաղնի սօսի...
- Խոհական եւ հպարտ թող ըլլան թէ՛ ձայնդ, եւ թէ՝ նայուածքդ»։
Սարտարապատի յուշապատին տակ ի՛նչ ազգօգուտ աւանդութիւն. ճանաչողական պտոյտով Հայաստան ճամբորդած աշակերտները ծառ պիտի տնկեն։ Մեր խումբին կը միանայ մայրաքաղաքի Աւետիսեան վարժարանի սաները։ Զոյգեր կը կազմեն։ Մէկը տունկը պիտի դնէ փոսին մէջ, միւսը հողը պիտի թափէ վրան։ Հապա ջրե՞լը... Աւելի հաճելի, խաղի պէս։ Իսկ Պետրոսը կը պատրաստուի արտասանել Զարեհ Խրախունիի «Այս Ծառը Սուրբ» բանաստեղծութիւնը։ Ծառատունկի այս տարուայ «արարողութիւնը» որոշած ենք արտասանութեամբ կատարել։
Հակիրճ բացատրութիւններ եւ ուղղութիւններ ծառ տնկելու մասին՝ ու 70 պատանիները անմիջապէս կը լծուին գործի։ Այդ միջոցը կու տայ առիթ՝ «ծառ» բառի եւ ծառերու խորհուրդի մասին մտածելու, -մինչ Պետրոսը կորովով կը սկսի արտասանել.
- «Ծառ տնկեցէք եղբայրներ կաղնի, սօսի, եղեւին/ Պարտէզին մէջ – դաշտերուն/ Լերան վրայ/ ժայռերուն/ քարքարուտին ապառաժին/ Ձեր թաղարին սովորական/ կամ սեղանին ամենօրեայ…»
Ինչպէ՞ս արմատ տուաւ այս բառը մեր լեզուին մէջ։ Հարցում մը, որու մասին, կ՚երեւի առաջին անգամ մտածեր է Գրիգոր Տաթեւացին, 14-րդ դարուն։ Ըստ այս լեզուաբանի, նաեւ աստուածաբան, իմաստասէր, դասախօս եւ վանահայր՝ Տաթեւ վանական համալսարանի, «ծառ» բառի ծագումը կարելի էր մեկնաբանել երեք ձեւերով։ Առաջինը՝ «Ծառայ», որովհետեւ անոնք բոյսերուն տէրն են, բայց մարդոց ծառան. «Զի ծառայք են մարդկան, եւ տէր բուսոց. Իսկ բոյսք եւ տունկք միշտ ծառայք են»։ Երկրորդը՝ «Ծուռ», որովհետեւ ծառին ոտքերը [ոստերը] այս կողմ եւ այն կողմ կը հոսին։ Երրորդը՝ «Ծեր», որովհետեւ Արարիչին հրամանով «ի սկզբանէ» գոյութիւն ունենցեր են, ուստի մարդոցմէ աւելի ծեր են։
- «...Ծառ տնկեցէք – ո՛ւր ալ տնկէք պիտի բռնէ անպայման...»
Իսկ նոր դարերուն բազմաթիւ հայ եւ օտար լեզուաբաններ շարունակեցին իրենց կարծիքը յայտնել։ Անոնք, ներառեալ Հրաչեայ Աճառեանը, հասած են հետեւեալ եզրակացութեան. «Ծառ»։ Բնիկ հայկական բառ։ Բունը «g’ers», որ կը նշանակէ «ոլորել, ճկուն ճիւղերէն, թուփերէն ու մացառներէն բան հիւսել»։ «Ծառ»ին ճիւղերը հասան մինչեւ Հին Յունաստան եւ հոն ունեցան ծննդակից բառեր, ինչպէս՝ «ղարրա»- ցուպ, գաւազան, «ղարսանա»-մացառ եւ «ղերրոն» -ոզորահիւսք, ոզորով հիւսուած որեւէ բան, ցանկապատ։ Ճիւղ մըն ալ երկարեցաւ մինչեւ Սկանտինաւիա, ու դարձաւ kjarr -մացառ։
- «Այս ծառը սուրբ պիտի կանգնի պիտի աճի ուռճանայ / Պիտի երկինք բարձրանայ / Ամէն առտու այգաբացին ստուերն անոր պիտի հասնի մեծ լերան...»
Ծառը սիրեց հայրենի եւ հայերէնի հողին մէջ աճիլ։ Խարբերդի, Համշէնի, Սեբաստիոյ եւ Տիգրանակերտի մէջ դարձաւ Ձար, Ագուլիսի մէջ՝ Ծօռ, Զէյթունի մէջ՝ Ձօռ, Հաճնոյ մէջ՝ Ձօր։ Որպէս պտուղ՝ տուաւ բազմաթիւ արտայայտութիւններ. Ծառախիթ լինել- ծառերու մէջ թաքնուիլ-, Մատաղատունկ ծառ, Հինաւուրց ծառ, Պտղատու ծառ, Թզուկ ծառ, Ծառ Արուեստի (Արիստոտելի 10 ստորոգութիւնները), Ծաղկազարդին ծառք, Ծառ կացուցանել զհերս (մազերը փուշ-փուշ ըլլալ), Իւրում ծառոց ի վերայ ելանել (իր փափաքը կատարել), Չար ծառը բարի պտուղ չի բերեր, Երբ ձուկը ծառ ելլէ, Պտուղը ծառէն հեռու չիյնար... Ծառը աճեցաւ մարդու հետ, դարձաւ՝ բծախնդրութեամբ եւ արուեստով գծագրուած ու գեղեցկօրէն շրջանակուած «Տոհմածառ» ու գուրգուրանքով կախուեցաւ մեր տուներէն ներս։
- «Շուք պիտի տայ արեւափառ ոսկեծածան հանդերուն/ Հազար բարեւ ու բիւր բարիք պիտի առնէ ամպերէն/ որոնք կու գան աշխարհի չորս ծագերէն...»
Մեր «ծառ» բառի սաղարթը, Աստուածաշունչի սուրբ թարգմանիչներու եւ Նարեկացիի եւ Մխիթար Գօշի գրիչներուն տակ պերճացաւ։ Ունեցաւ դալար բառեր, ինչպէս՝ ծառանալ, ծառաստան, ծառազարդ, ծառազարդար, ծառկոտրունք, ծառուկ, ծառուտ, ծառպահ, ծառօրէն, ծառավերաց, ծառափթիթ, մեծածառ, քաջածառ, խտածառ... Առաջին «ծառատո՞ւնկ»ը... Զայն կը պարտինք Ագաթանգեղոսին։ Սուրբ Գիրքի մէջ տեղ գտած «Կենաց Ծառ»ը, -նաեւ Աշխարհածառ, Տիեզերական Ծառ, Բեղմնաւորութեան Ծառ, Երկնային Ծառ,- դրախտային այն ծառն է, որ կու տայ անհամար պտուղներ ու կը խորհրդանշէ կենդանի էակներու աճը աշխարհի վրայ ու կեանքի յաւերժական, վերընթաց գիծը. Ծնունդ –Ծաղկունք– Պտղաբերում։ Կենաց Ծառը իր գեղեցկագոյն պատկերացումները ունեցաւ միջնադարեան հայկական քանդակագործութեան եւ մանրակնարչութեան մէջ։
- «... Ու կը շոյեն սաղարթն անոր մշտադալար- ալեւոր... / Օ՜ տնկեցէք / Ամուր ձեռքով խնամեցէք...»
Ըստ Հ. Ղուկաս Վրդ. Ինճիճեանի «Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց» (1822, Վենետիկ) աշխատասիրութեան, Ռշտունեաց գաւառի ծովազերեայ Ոստան աւանը զարդարուած էր ծառերով. «Աւանն Ոստան ի՛ գաւառի Ռշտունեաց, որ է յոյժ բարեխառն... նաեւ ծառովք պտղաբերովք սաղարթեալ եւ այգաւէտ բազմութեամբք յոյժ վայելչացեալ զարդարի...»։
«Զարդարեցէք / պաշտպանեցէք / պաշտեցէք...»
Նոր շրջաններուն ունեցանք. ծառկտուց, ծառաբանութիւն, ծառադարմանութիւն, ծառազուրկ, ծառախիտ, ծառակերպ։ Լոյսերու քաղաք Փարիզը մեզ ներշնչեց որ ունենաք... ծառուղի։
«Ծառ» բառը, այնքան ճիւղաւորեալ է եւ բազմատերեւ, ունի փոխաբերական բազմաթիւ իմաստներ, ինչպէս՝ «Զաւակ»։ Ահա Վ. Թէքէեանի «Զաւակս» բանաստեղծութենէ մէջբերում մը. «Երբ ես ծըռիմ՝ ան բարձրանա՜ր քովս ի վեր / Իմ սպառած կեանքիս հիւթովն առըլցուկ»։ Մինչ Մատթէոս Զարիֆեանի համար՝ «Ինծի համար խորհրդանիշն էր ան Ուժին, Կեանքին / Ու ես հաւատքն ունէի իր անմահութեան...»։ Նաեւ, «Վերապրում». «Կացինահար ծառն էր նման շիրմաքարի / - Սեւ գերեզման մը խոժոռ- / Բայց իր կողէն՝ / Արծուաթռիչ նիզակներու խրոխտանքով՝ / Բարունակներ ժայթքեր էին դէպի երկինք»։ («Ծառը»)։ Տիրան Չրաքեանը բոլորովին տարբեր աշխարհահայեացք ունի։ Պոլսոյ պարտէզներուն կամ գերեզմաննոցներուն մէջ նոճիներն են, որ զինք կը հրապուրեն. «Ո՜վ մշտակոթող, խուռն եւ սեւ նոճիք՝... / Դէպի վերամբարձ Անհունը կ՚աճիք»։ («Մահէն Ներշնչում»)
Իսկ Զարեհ Խրախունիին «ծառ»ը հայրենիքի անկախութեան խորհրդանշանն է ու այդ բառերով ալ կը վերջանայ Պետրոսին արտասանութիւնը.
- «Ազատութեան ծառն է այս... »։ («Այս Ծառը Սուրբ», 1991)
Կը վերջանայ ծառատունկը։ Հայրենիքը այսօր կը դառնայ աւելի ծառապատ։ Պետրոսը կը հարցնէ.
- «Ի՞նչ է այս տունկերու փոխաբերական իմաստը»։
- Նոր սերունդը։ Քու դասընկերներդ։ Հայրենիք արմատներ դրած այս խումբը»։
Աշակերտները կը խմբուին ու որպէս վերջաբան-աղօքթ՝ միաբերան կը մրմնջեն Լեւոն Զաւէն Սիւրմէլեանէ քառեակ մը.
«Տէ՛ր, օրհնէ՛ ծառն այս մատղաշ։ Ես կը տնկեմ զայն ահա
Փխրուն եւ սեւ հողին մէջ ուր պապերըս կը պառկին.
Ես՝ անոնց թոռը հսկայ, այս հողին տէրն եմ կրկին,
Ու արեւուն տակ կ՚աճիմ՝ անունն իրենց շուրթիս վրայ...»
