Ծածուկ բանակցութիւններու, ծածուկ գործողութիւններու եւ ծածուկ համաձայնագիրերու այս օրերուն, յարգելի ընթերող, երբ ստոյգ գիտութիւն է պէտք խաղաղութեան համար, յարմար տեսայ ստուգաբանութեան դիմել եւ ստուգել «ծածուկ» բառի յաճախ գաղտնի եւ երբեմն ալ յայտնի պատմութիւնը: Ուստի ձեզ կը հրաւիրեմ հայկական մէկ այլ բառի խորհրդաւոր աշխարհին՝ մանաւանդ եթէ կը կասկածիք, թէ դրացին ձեր նկատմամբ ունի ծածուկ միտքեր եւ ծրագիրներ:
Ծածուկ իրականութիւն
Թերթեցի ստուգաբանական բոլոր բառարանները, ընթերցեցի լեզուաբան այրերու մեկնութիւնները: Աւա՜ղ: Յստակ չէր «ծածուկ» բառի ծագումը: Կար լոկ մէկ մեկնաբանութիւն, թէ ան եկած ըլլայ «ծած» արմատէն եւ ընդունած է «ուկ» մասնիկը: Բայց մէկ բան յստակ էր. «ծածուկ» բառը մեր մայրենիին տուած է առ նուազն 104 բարդ բառ: Բոլորը յիշելու համար փոքր բառարան մը պէտք է անկասկած: Բայց կարելի է յիշել «ծածկագիր», «ծածկալեզու» եւ «ծածկանուն» բառերը՝ մեր հեղինակներու ամենասիրածները: Հայը գիտէ նաեւ չընկերանալ կամ չվիճիլ «ծածկամիտ» եւ «ծածկաբերան» մարդոց հետ, իսկ աւելի իմաստունները կ’ըլլան «ծածկատես», անոնք կը թափանցին գաղտնիքներու խորքը, ինչպէս նաեւ՝ մարդու հոգեկան աշխարհի մէջ:
Ծածուկ աղօթքը
Հայը Սուրբ Գիրքի մէջ կարդաց, թէ լաւ է ծածուկ ճշմարտութիւնը: Նախ զարմացաւ ան: Չ՞է, որ այդ գաղափարը համաձայն չէր ուղղամիտ մարդու բնաւորութեան: Ապա, հասկցանք, թէ ի՛նչ խոր իմաստութիւն ունի այդ խօսքը. «Յորժամ ողորմութիւն առնիցես, մի՛ գիտասցէ ձախ քո զինչ գործէ աջ քո. որպէս զի եղիցի ողորմութիւն քո ի ծածուկ. եւ հայրն քո որ տեսանէ ի ծածուկ` հատուսցէ քեզ յայտնապէս»: Այնուհետեւ, հայը սկսաւ ողորմութիւն կատարել գաղտնաբար, ո՛չ ի ցոյց մարդկանց: Ապա հայը սկսաւ իր աղօթքը կատարել ծածուկ: Քանզի Գիրքը ըսաւ. «Այլ դու յորժամ կայցես յաղօթս, մուտ ի սենեակ քո` եւ փակեա զդուրս քո, եւ կա՛ց յաղօթս առ հայր քո ի ծածուկ. եւ հայրն քո որ տեսանէ ի ծածուկ, հատուսցէ քեզ յայտնապէս»: Ահա, թէ ինչո՛ւ մատեաններու մէջ վանականները յաճախ պատկերուած են ծածուկ աղօթքի նստած: Կը փափաքիմ 1100-1200 թուականներու երկու յիշատակարաններ մէջբերել. «Բազկատարած … ասէ զաղօթս ի ծածուկ», «Ահանայն ձեռնամած աղօթէ ծածուկ»:
Ծածուկ շունը
Աստուածաշունչ մատեանը քանի մը «ծածուկ» խրատ ունի: Առաջինը կը վերաբերի այն հայրերուն, որոնք աղջիկ զաւակ ունին: Այդ մարդը խեղճ միշտ անքուն է, ըստ Հին Կտակարանի «Սիրաքի իմաստութիւն» գիրքի, մինչեւ որ աղջիկը յանցնէ իր ամուսինին. «Դուստր հօր ՛ի ծածուկ տքնութիւն է»: Գիրքը մեզի համար նաեւ նկարագրեց խորամանկ մարդը. «Խորամանկ խոնարհ` շրջի ՛ի ծածուկ»: Իսկ առակ մը ընկերներու հանդէպ մեր վերաբերմունքը փոխեց. «Լաւ է յայտնութիւն յանդիմանութեան քան զբարեկամութիւն ի ծածուկ»: Հայը այդ խրատը 1250 թուականին դարձեալ լսեց իր սիրելի բանաստեղծ վարդապետ Յովհաննէս Երզնկացիէն: Տաղասաց հոգեւորականը «Բան յաղագս չար ընկերաց» բանաստեղծութեան մէջ ըսաւ, թէ պէտք չէ հաւատալ «քաղցրանոյշ» մարդոց, զի «Մահու դեղ կայ առ ինք, ծածուկ պահած ու վնասակար»: Մէկ այլ բանաստեղծութեան մէջ ծածուկ բարեկամը նման էր գազանի. «Սուտ՝ սիրելի եւ ընկեր նենգաւոր՝ բայց է ի ծածուկ գազանի պէս ու շան, / Բայց աղուէս է ի ծածուկ եւ գազան գայլ»:
Ծածուկ նետեր
Հայկական հին մատենագրութիւնը ծածուկ տեսք ունի: Անոր հին ու թեղնած էջերու մէջ, ճիշդ է, կան ծածուկ պատմութիւններ: Բայց, փոքր համարձակութիւն մը կը բաւէ որ դուք բացայայտէք ընտիր խօսքեր: Այդպիսի ծաղկաքաղ մը կատարեցի եւ կը փափաքիմ ձեզի մատուցել. «Փածուկ լուսաւորութիւն», Փ. Բիւզանդ, «Ծածուկ քրիստոնէութիւն», «Ծածուկ նետիւք խոցոտել զմիտս իւրոյ չարութեանն», «Ծածուկ սպասաւոր», Եղիշէ պատմիչ, «Ծածուկ գործել», Մ. Խորենացի,
«Ծածուկ նետս թշնամւոյն», Ղ. Փարպեցի: Ծածուկ խօսքեր նաեւ լսեցի Գրիգոր Նարեկացիի Մատեանի մէջ. «Ծածուկ խորհուրդ», «Խորխորատ ծածուկ խաւարային», «Գաղտնածածուկք սատանայականք», «Ծածուկ պճնութիւն»: Այժմ կը մտածեմ, թէ մեկնիչներու բանակ մը պէտք է, որպէսզի այս խորհրդաւոր միտքերը մեզի համար լուսաւորէ:
Կը նայիս ծածուկ
Երբ աշխարհը ջերմացաւ եւ մարդը սկսաւ բնութեան բոլոր շնորհները լիովին վայելել՝ «ծածուկ» բառն ալ դարձաւ՝ քնարական: Հայ բանաստեղծը սիրոյ քնքոյշ խօսքեր հիւսեց այդ բառով: Այդ բանաստեղծներէն առաջինը Խեւ Կաֆացին է: Տաղասացը օր մը տեսաւ իր «Գեղեցիկ պատկեր մաքուր» սիրածը, օրուան ժամն էր՝ «Նոր էր եղեր յառաւօտուն», իսկ անոր երեսը՝ «Երեսն էր ծածուկ»: Օրիորդիկը, որ «Կու նայէր գաղտուկ»՝ ունէր մոգական ոյժ մը՝ «Մարդն առանց կրակ կու վառես»:
Օրիորդիկի ծածուկ ծիծաղը
Նաղաշ Յովնաթանը, 1680 թուականն էր, եղանակը գարուն, անկասկած, տեսաւ, որ ամէն առաւօտ իր եարը կու գայ ծաղիկներով: Երե՞սն անոր՝ «շամս ու ղամարար», աչքերը՝ «ծով՝ լցած անգին քարերով», ունքները՝ «հրեղէն կամար», ծոցը՝ «պաղչա՝ նռա՛ն, խնձորի», շրթունքը՝ «բարակ է, կարմիր եւ փայլուն», ծամերը՝ «ռէհան եւ սուսամբար», մատները՝ «բարակ՝ թափած մոմեր» … Ի՞նչ բախտաւորութիւն… Նաղաշը ելաւ անոր ճանապարհին. «Կու նայիմ՝ տեսնեմ ե՞րբ կու գաս, / Ծածուկ ծիծաղելով, ինձ բարեւ կու տաս»: Մէկ այլ օր Նաղաշը ըսաւ. «Կարօտ շատ ունիմ, զալում, / Թող մէկ համբուրեմ, զալում»: Ի՜նչ բախտաւորութիւն՝ աղջիկը իր սպասուհիին պատուիրեց. «Տե՛ս, Նաղաշն տա՞նն ա, / Գիր ուղարկի՝ սիրտս հովանայ, / Ծածուկ ուղարկի, մարդ չիմանայ»: Կը յիշէ՞ք, օր մը Եղիշէ Չարենցն ալ տեսաւ «փրփռուն հայուհի» մը փողոցի վրայ եւ գինովցած գրեց. «Մկրատող թարթիչները խփեց՝ / Աչքերս այրեց։ / Մի ծաղիկ բարձրացաւ իմ սրտում / Եւ ծածուկ հեզ երգի կատարին իր լոյսը տատանեց մեղմօրէն»։ Ծածուկ սէրը միշտ չէ որ հաճոյք պատճառեց բանաստեղծին: 1886 թուականն էր, Յովհաննէս Յովհաննիսեանը դժգոհեցաւ. «Ծածուկ կիրքը ինձ պիտ’ տանջէ»: Երբեմն նոյնիսկ արցունքի պատճառ կ’ըլլայ ծածուկ զգացումը: Լեւոն Շանթի տողերն են. «Իջէ՛ք, իջէ՛ք, երազներ, / իջէ՛ք զգո՜յշ, երազներ, / դող ու անցուկ ու կարող, / ծածուկ արցունք վարանոտ»: Իսկ երբ Վահան Թէքէեան, ուշ գիշեր էր, նստեցաւ կեանքի հաշուեյարդարի ինքն իրեն հարցում մը տուաւ. «ի՜նչ մնաց. կեանքէն ինծի ի՞նչ մնաց… / Խանդաղատանք մը ծածուկ, օրհնութիւններ անիմաց»: Ապա, յոյսով լեցուած բանաստեղծը խօսեցաւ երջանկութեան մասին. «Երջանկութիւնն այս է լոկ...։ / Երկու հոգի ըլլալ հոս… / Որ չեն պահեր եւ չունին իրարմէ բա՛ն մը ծածուկ»:
Ծածուկ բանստեղծութիւնը
Ի՞նչ է բանաստեղծութեան պաշտօնը: Մեր բանաստեղծները ինչո՞ւ կը պաշտենք: Բանաստեղծ եւ թարգմանիչ Վահէ Արմէնը հարցազրոյցի մը ընթացքին պատասխանեց այս հարցումը. «Միշտ հաւատացած եմ եղել, որ ա՛յն բանաստեղծն է հզօր, ով իր կարճ, երբեմն ծածուկ ու երբեմն էլ չասուած խօսքով՝ ընթերցողին ստիպում է երկար մտածել»:
Ինձ մորթէ ծածուկ
Յարգելի ընթերցող: Ծածուկ բառի պատմութիւնը, հակառակ ընդհանրացած կարծիքին, այնքան ալ մութ եւ ծածուկ չէ: Պայծառ էջեր ունի ան գրական եւ խոհական: Իսկ, ծածուկ միտքերու, ծածուկէն խօսուած խօսքերու եւ ծածկուած զգացումներու այս աշխարհի մէջ, յարգելի ընթերցող, գեղեցիկ է կարծել որ, ծածուկ յոյս մը դեռ կը մխիթարէ մեզ: Այդ, կը փափաքիմ ձեզի հրաժեշտ տալ երգահան Պայծառի սիրային մէկ երգով, ուր հեշտագին է սիրածի ձեռքով գերեզման երթալ.
Իմ մատաղ հասակում
սիրահարուած եմ,
Ուշքով, մտքով, նաեւ
խելքով տարուած եմ,
Ձեռքովդ փափուկ
մորթէ ինձ ծածուկ,
Պայծառիս յատուկ
ղրկէ գերեզման։
