Ինչե՜ր չտեղացին քաղաքներու, քաղաքագէտներու եւ քաղաքակրթութիւններու վրայ… հուր ու ծծումբ, քար ու քննադատութիւն։ Մութ երկինքէն, մեր բանաստեղծները վկայ, տեղացին նաեւ փամփուշտ ու շանթ, կապար, կարկուտ ու մոխիր… Բայց եղան նաեւ ուրիշ օրեր՝ բաց եղան երկինքի դուռերը ու մեր դաշտերու վրայ, սիրտերու մէջ տեղացին մարգարիտ, ոսկի ու վարդ։ Յարգելի ընթերցող, զարմանալով, թէ ինչպէ’ս եռատառ միավանկ մը յաջողեր է իր մէջ պարունակել մարդու բոլոր ուրախութիւններն ու փլուզումները, որոշեցի այսօր զրուցել «տեղ» բառի վրայ ու հասկնալ թէ ե’րբ եւ ինչպէ’ս ան տեղաւորուեր է մեր մայրենիի մէջ ու ի’նչ տեղ գտեր է մեր գրական դաշտի վրայ։
Ըստ մեր ստուգաբան այրերու, «տեղ» բառը կաթեր է ասորերէն «տաղա» բառէն, որ կը նշանակէ «ցօղ»։ Նոյնպէս՝ եբրայերէն «տաղ» բառը կը նշանակէ «ցօղ» եւ «անձրեւ»։
«Տեղ» բառի հայոց մայրենի լեզուի մուտքը եղաւ արքայական։ Մովսէս Խորենացին «Պատմութիւն Հայոց» աշխատասիրութեան մէջ նկարագրեց Արտաշէս արքայի եւ ալաններու արքայադուստր Սաթենիկի հարսնիքը. «Տե՜ղ ոսկի տեղայր ի փեսայութեան Արտաշէսի, / Տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեան Սաթինկան»։ Աստուածաշունչի առաջին թարգմանութեան, Ագաթանգեղոսի եւ Փարպեցիի աշխատասիրութիւններու մէջ առատացաւ անոր գործածութիւնը «Տեղասցէ ի վերայ մեղաւորաց որոգայթ, հուր եւ ծծումբ», «Տեղաց հուր եւ ծծումբ յերկնից եւ կորոյս զամենեւին»։ Այս խօսքերու պատճառով բառս մաս կազմեց դարձուածքի մը. «Հուր եւ ծծումբ թափել»՝ խստագոյն պատիժ, աղետ հասցնել։ Մեր լեզուն այսօր ունի նաեւ քանի մը բաղադրեալ բառ՝ երկնատեղաց, կրակատեղաց, տեղատարափ։ Ըստ երեւոյթին «տեղատարափ» բառն է ամենէն ժողովրդականութիւն վայելողը, քանզի համերգասրահներու մէջ տեղատարափ կ՚ըլլայ ծափողջիւններու, հրապարակներու վրայ՝ բողոքներու, սրտի խօսքերու մէջ՝ օրհնութիւններու, մամուլի մէջ ալ՝ քննադատութիւններու… Հայկական մամուլի մէջ խօսք կայ նաեւ տղաները դաստիարակելու մասին. «Տղուն կրթութիւնը ստանձնող անձը անդրադառնայ որ տղան սուտ կը խօսի խստիւ յանդիմանութիւններ կը տեղայ, պատիժներ»։
«Տեղ» բառը պատկառելի տեղ գրաւեց հայկական քնարերգութեան մէջ։ Սիրտը եւ աչքերը թաց բազմաթիւ բանաստեղծներ հիասքանչ տողեր ստեղծեցին «տեղ» բառի գրական պատկերները օգտագործելով։ Անոնց ռահվիրան կարելի է համարել վերանորոգուող հայ դասական բանաստեղծութեան ներկայացուցիչ, բանաստեղծ, երգահան, երիտասարդ տարիքին Էջմիածնի միաբան, ապա Ղրիմի, Պոլսոյ, Ադրիանապոլսոյ եւ Արմաշի նուիրակ, իսկ խոր ծերութեան մէջ Նիկոմեդիոյ թեմի առաջնորդ Պետրոս Ղափանցի հոգեւորականը, որ յայտնի է իր սիրային այլաբանական տաղերով։ Հետեւեալ տողիկները իրենց մէջ կը պարունակեն զգացումներու տեղատարափ մը. «Տերեւաթափ սաստիկ հողմն մինչ գայ առ քեզ հասանի… / Ցաւքն յամենուստ ի վերայ իմ տեղայ, որպէս հոսանքս / Ի՜մ աննման վա՜րդ, վա՜րդ, / Պարծանք գարնան, վա՜րդ, վա՜րդ. / Տե՜ս, թէ զիա՜րդ կիզանիմ»։
19-րդ եւ 20-րդ դարերուն բազմաթիւ գրիչներ անձի եւ ազգի յուզումները արտայայտելու համար իրենց ստեղծագործութիւններու մէջ տեղադրեցին «տեղ» բառը. «Բարակ, քնքուշ անձրեւ մըն է որ կը տեղայ… Բարակ, հանդարտ անձրեւ մը կը մաղուի, կը տեղայ անընդհատ», Գեղամ Բարսեղեան, «Ճամբան երկու կողմի թուփերէն չոր տերեւներու անձրեւ մը կը տեղայ», Ժագ Սայապալեան (Փայլակ), «Եւ ահա յանկարծ, բարերար անձրեւը կը սկսի տեղատարափ թափիլ մրկած հողերու հետ մրկած սրտերու վրայ», Աւետիս Թէրզիպաշեան, «Տեղացին վիթխարի ռումբեր։ / Ու ռումբերը— արնակեզ երգով / Պայթեցին ուղեղում իմ մութ», Եղիշէ Չարենց, «Արեւը ոսկի տեղաց Արարատի գագաթին», Աքսել Բակունց, «Գարուն-1992…Գարնան առաջին ամպրոպի փոխարէն արկեր ու ռումբեր պայթեցին եւ փամփուշտների յորդառատ անձրեւ տեղաց», Յովհաննէս Գրիգորեան։ Սիամանթօն Խրիմեան Հայրիկին նուիրուած քերթուածի մէջ նկարագրեց «կոտորումներու եւ քանդումի արհաւրալից» օրերը եւ մեր երազներու փլուզումը. «Խորանները եւ գմբեթներն իրենց քարէ խաւարը յաւերժացուցին, / Եւ լռութիւնը երկաթեղէն անձրեւի մը նման քու չքնաղ հասակիդ վրայ տեղաց»։ «Աղօթք» բանաստեղծութեան մէջ ակնցին լացաւ մէկ այլ փլուզումի համար. «Հոգիիս մէջ այրի կարապ մը կը տանջուի, / Ու հոն նոր թաղուած մեռելներուն վրայ / Աչուըներէս վար արիւն անձրեւ մը կը տեղայ»։ Դանիէլ Վարժանը հայրենի ցորեաններու մէջտեղ կեցաւ, նայեցաւ դէպի երկինք ու հիացումով դիտեց գարնան հրաշքը. «Դաշտերուն վրայ իր տրտմութեամբ յամառող / Անձրեւը չէ՚ ասիկա։ / Գարնան ջաղբն է՝ որ ցանքերուն վրայ անհուն / Լուսացնցուղ կը տեղայ։ / Աստղերն անյայտ, կարծես հալած արեւէն, Տեղատարափ կը թափին… / Եւ կը տեղայ ադամանդ»։ Ապա ան ստեղծեց բազմերանգ ու դիւթիչ տողեր. «Մազերուդ վրայ ոսկի տեղայ», «Հուր աչքերէդ այդ գեղեցիկ / Սէրդ յիս տեղայ , անգութ աղջիկ», «Մոխիրի եւ կապարի հրեղէն անձրեւ կը տեղայ», «Հեղեղ մը յանկարծ վարդերու… Վերնատունէն կը տեղան», «Շանթ կը տեղար արեգակը երկընքեն վար»։ Ապա բանաստեղծը, որպէս երախտագիտութեան ազնուագոյն արտայայտութիւն քերթուած մը նուիրեց Հայաստանի ռահվիրաներուն. «Երկինքը հուր կը տեղայ, ու երկիրը արեւը կը զգայռէ շուրջը այդ նորօրինակ առաքեալներուն՝ որոնք կ՚երթան, անվհատ, կանչուած անծանօթ շեփորէ մը»։
Կոմիտաս Վարդապետը, որպէս բանաստեղծ, անդրադարձաւ «տեղ» բառին ու օր մը յօրինեց աշնան նուիրուած բանաստեղծութիւն. «Տեղաց անձրեւ մաղ տալով, / Մարմանդ-մարմանդ, / Հոգնած տերեւ շաղ տալով… Արծաթ տեղաց՝ / Ճերմակ-ճակատին, / Գոգեն անձրեւ գալով՝ / Ծիր առավ։ / Ճերմակ-ճակատին / Սարի փափագին, / Դարի պապակին / Շատ մարգարիտ տեղաց»։ «Տեղ» բառը տեղ գրաւեց նաեւ հերոսական երգերու եւ օրօրներու մէջ. «Կարկուտ տեղաց Խանասորայ դաշտումը», «Քուն եղի՚ր, բալաս, աչքերդ խուփ արա՛ / Նաշխուն աչքերուդ քուն թող գայ տեղայ»։
Յարգելի ընթերցող, ինչպէս քնարերգակ ամէն բանաստեղծի մաղթանքն էր՝ մեր դաշտերու վրայ ու սիրտերէն ներս ո՛չ թէ կարկուտ ու փամփուշտ, այլ՝ մարգարիտներ ու վարդեր թող տեղան, «տեղ» բառը առատօրէն տեղայ մեր գրականութեան վրայ՝ առատութիւն եւ բերրիութիւն թող ըլլայ։ Այսօր ձեզի հրաժեշտ կը փափաքիմ տալ Գուսան Ջիւանիի՝ «վէրքերուն դեղ ու սպեղանի» հայրենի ջուրերուն նուիրուած մէկ երգով, որպէսզի կենդանութիւն եւ բերկրութիւն տիրէ ամէնուր.
Բիւրակնեան սարից կը տեղայ,
Կոհակներու մէջ հոգի կայ,
Դրախտի միջից դուրս կու գայ,
Ա՜խ, իմ հայրենիքիս ջուրը։
