-Տպաւորիչ բառ մը-
Վերանայուած Բ. տիպ
-Երկար ժամանակ այսպիսի պատուէր չէի ստացած։ Տիպ կ՚ուզէք։
-Այո։ Նշխար տպելու փայտէ տիպ։ Մեր եկեղեցւոյ քահանան ուզեց։ Դրամ ալ ուղարկեց։ Ըսաւ, թէ դուք Էջմիածնի վերջին փայտափորագրիչն էք եւ տիպեր ալ կը շինէք։
- Քանի՞ օր դեռ հոս էք։
- Միայն այսօր։ Վաղը կը վերադառնանք։
- Լաւ։ Սպասեցէք, կը պատրաստեմ։
Ու վարպետ Կիրակոսը, ծերունի այդ արհեստաւորը,- ըստ երեւոյթին՝ վերջինը իր տեսակին մէջ-, կը նստի սեղանիկին առջեւ, վրան կ՚առնէ սեւ կաշիէ գոգնոցը ու կը դասաւորէ գործիքները։ Վերջինները երկու-երեք սերունդ հնութիւն ունին եւ անկասկած աւանդն են հին վարպետներու։ Անա Կիրակոսը քիթին վրայ կը տեղաւորէ ակնոցը։ Սեւ շրջանակի վրայ նստած փոշին կը վկայէ, թէ այդ գործիքը ականատեսն է բազմաթիւ ստեղծագործութիւններու։ Տիպ փորագրելու «արարողութիւնը» կը ստեղծէ հայկական տիպերու եւ «տիպ» բառի մասին խօսելու հազուագիւտ ժամ մը։
- Տիպեր փորագրելու արուեստը շատ հին աւանդութիւն է։ Մեր եկեղեցւոյ պատմութեան չափ հին... Միջնադարեան վարպետները ստեղծեցին այնպիսի գեղեցիկ տիպեր, որոնք այսօր կը ցուցադրուին մայրաքաղաքիս Ազգային թանգարանի մէջ։ Ի՞նչ նկար կ՚ուզէք տիպին վրայ։
-Խաչելութիւն։ Երկու կողմերու վրայ սղագրութիւն՝ «Յս Քս»։ 7 սանթիմ տրամագիծով։ Պարոն Կիրակոս, «տիպ» բառը, հակառակ իր միավանկ փոքր կազմին, փրկարարի մեծ դեռ կատարեց հայոց պատմութեան մէջ, մանաւանդ ճգնաժամային օրերուն։ Բառը ծագումով յունական է։ Նախատիպը՝ «տիպոս» -τύπος- որ բուն կը նշանակէ հարուած։ Անոր արմատն է «տիպտօ» բայը -τύπτω- «զարնել»։
- «Զարնել», այսինքն նաեւ քանդակել, փորագրել իմաստով...
- Բառի լատիներէնն է typus։ Ան ժամանակակից լեզուներու մէջ առաւ type, typ, tipo ձեւերը։ Պարոն Կիրակոս, այդ արմատով յոյները ունին ութը բառ, իսկ հայոց լեզուն՝ 50։ Տպաւորիչ է այս երեւոյթը... Ժամանակի ընթացքին, արուեստագէտներու շինած փայտէ, մետաղէ կամ քարէ կաղապարները դարձան «տիպ», ինչպէս՝ նշան, դրամի կնիք, պատկեր, ելն.։ Բառը մուտք գործեց միջնադարեան Հայաստան, հոգեւոր գրականութեան միջոցով։ Հրաչեայ Աճառեանի «Արմատական» բառարանի վկայութեամբ, Ս. Եփրեմի, Աղեքսանդրացի Փիլոնի եւ Յովհաննէս Ոսկեբերանի գործերուն մէջ «տիպ» բառը նշանակեց «նախանկար օրինակ»։ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան Ողբերգութեան» երկին մէջ 22 անգամ հնչեց «տիպ» բառը եւ անոր ճիւղաւորումները- թխատիպ, հանգունատիպ, նմանատիպ, ճշմարտատիպ, տիրատիպ։
- Կը յիշեմ հատուած մը այդ բանաստեղծութենէն, ուր «տիպ»ը դարձեր է Աստուծոյ ուղղուած խօսք. «Խոստովանեալ անուն, պաշտեցեալ պատկեր, անպարագիր տիպ»։ Գիշերները կը սիրեմ Նարեկ կարդալ։
- Նման նկարագրութիւն մը ունի Ներսէս Շնորհալին. «Աստուած անեղ եւ անժամանակ... Լոյս անմատոյց, գերարփի անուր, անուստ եւ տիպ անսահման»։ Մեր հին մատենագրութեան մէջ կան բազմաթիւ այլ նկարագրութիւններ, ինչպէս՝ տիպ անորակ, տիպ դահեկանի, տիպ հոգեղէն, տիպ լուսափայլ, գեղեցիկ տիպ պատկեր, տիպ լուսագեղ Աստուածորդի, գեղանի շինուած մարմին վայելչատիպ, քաղցրահայեաց տիպ, իսկատիպ մատեան, տիպ տենչական։
- Իսկ մենք ունինք «Տիպդ կտրուի» դարձուածքը, անէծք մըն է, մտերմական յանդիմանութիւն նաեւ։ Պարագիծի վրայ զարդարանք դնենք, ողկոյզ, երկրաչափական գիծեր, տպաւորիչ կ՚ըլլայ։
- Շնորհակալ եմ։ Պարոն Կիրակոս, գրաբար հայերէնը ունէր «տիպ»ով շինուած պատկերալից արտայայտութիւններ՝ «Տիպ մեռելոց» ուրուական, «Տիպք կերպարանաց» կերպարանք, նկարագիր, «Ի տիպ» նման, ձեւ։
- Խաչի ներքեւ կարելի է Ս. Էջմիածնի գմբէթի ուրուագիծը փորագրել։
- Լաւ կ՚ըլլայ։ Միջնադարու աշխարհիկ հայ բանաստեղծներու համար «տիպ»ը գեղեցկուհիի դէմքն էր, պատկերը։ «Նայիմ տիպ քո աննման, / Ձայն աւետեաց բեր, բեր, / Արեւ գարնան, լուսին աշնան, / Մխիթարիչ լեր, լեր», Սիմէոն Կաֆացի, «Քո տիպ պատկերիդ է զինչ լուսինկայ. / Այսօր զքեզ տեսայ եւ ուրախացայ», Մարտիրոս Խարասարցի, «Դու նօնոֆար ծաղիկ ծովային... Տիպ տենչալի կանանչ թփին, / Ուրախանան հետ կարմիր վարդին, հետ ճերմակ վարդին», Խաչատուր Խասպէկ Կաֆացի, «Ծաղկունքն ի յերկրի՝ աստեղանման. / Վարդն ի մէջ նոցա՝ տիպ արեգական, / Բայց ո՛չ առանց քո՝ այգին է լման», Պետրոս Ղափանցի։ Իսկ հետեւեալ երկու քառեակներու մէջ «տիպ» բառը գեղեցկացեր է սիրուհիի չափ։ Առաջինը կը պատկանի Պաղտասար Դպիրին, իսկ երկրորդը՝ Գրիգոր Օշականցիին։
Պատկեր սիրուն, տիպ բոլորակ,
Լրացելոյ լուսոյն քատակ,
Ոչ գտանի քեզ օրինակ,
Զարթի՛ր, նազելի իմ, զարթի՛ր։
***
Արփիափայլ տիպ գեղեցիկ,
Իմ նազելի պայծառ հաւիկ,
Վարդակարմիր պատկեր քաղցրիկ,
Երեւեցո՛յ զերեսս քո, ո՛ր փափաքիմ։
- Պարոն Կիրակոս, 1512 թուականին «տիպ» բառը ապրեցաւ մեծ վերելք։ Այս համեստ միավանկը դարձաւ ազգային վերածնունդի եւ ազատագրական շարժումի տիպարը։
- Նկատի ունիք հայկական տպագրութեան ծնունդը։
- Այո։ Երբ «Ուրբաթագիրք»ը լոյս տեսաւ, հայոց լեզուի եւ կեանքի մէջ մուտք գործեցին «տիպ» արմատի նորանոր ճիւղաւորումներ, ինչպէս՝ տպարան, տպագրիչ, տպասալ, տպարանատէր, տպագիր, տպագրատուն։ Ունեցանք նոր արտայայտութիւններ. «Արտատպուած է», «Բ. տիպ», «Բ. Տպագրութիւն», «Տպագրական սխալ»։
- Տպագրութիւնը հայկական հողի վրայ հաստատուեցաւ 1771 թուականին, հոս, Էջմիածնի մէջ, երբ Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսը հաստատեց տպարան մը վանքէն ներս։
- Եւ ժամանակի ընթացքին յայտնուեցան տպագրական նոր բառեր. զնկատիպ, վիմատիպ, խմորատիպ, ապակետիպ։
- Ապակետի՜պ... Այդ ձեւով բազմագրուեցաւ Աճառեանի «Արմատական» բառարանը։
- Հայերէն «Աստուածաշունչ»երու ամենէն «գեղեցկատիպ»ը 1733 թուականի Վենետիկի պատկերազարդ հրատարակութիւնն է։ Այնուհետեւ, ունեցանք տարբեր տիպի բառային կապակցութիւններ, ինչպէս՝ «արագատիպ տպարան»։ Այդպէս էին Թիֆլիսի Մնացական Մարտիրոսեանի եւ Թաւրիզի հայոց թեմական տպարանները։ Հայը տեսաւ «դժոխատիպ» դէմքեր, վիհեր, բանտեր, «տղմատիպ» կենցաղներ, «լուսատիպ» պատկերներ, «անտիպ» բանաստեղծներ, «վիմատիպ» դիմանկարներ կամ թատերական յայտարարութիւններ, «սկզբնատիպ» ձեռագրեր, «ինքնատիպ» ճարտարապետութիւն, «խաչատիպ» տաճարներ, «աստուածատիպ» սուրբեր, «ոսկետիպ» մատեաններ, փոքր կամ մեծ «տպաքանակ» ունեցող հրատարակութիւններ, «հրատիպ» աչքեր, «վայելչատիպ» տառեր կամ կոյսեր եւ վերջապէս՝ «հրեշտակատիպ» գեղեցկուհիներ,- ինչպէս այդ մէկը, որ տպաւորեց տաղասաց Յովհաննէս Կաֆացիին. «Իմ գեղեցիկ, հրեշտակատիպ, լուսատեսիլ, եկ առ իս / Չքնաղագեղ, զարմանալի, պայծառ պատկեր, եկ առ իս»։ 1912 թուականին հայոց տիպն ու տառը պսակուեցաւ բանասէր Թէոդիկի հրատարակած շքեղ մէկ հատորով. «Տիպ ու Տառ», -պատկերազարդ, գեղատիպ հանրագիտարանային աշխատասիրութիւն մը, որ նուիրուած է գիրերու գիւտի 1500ամեակին եւ հայկական տպագրութեան 400-ամեակին։
Պատրաստ է տիպը։ Փորագրիչ Կիրակոսը վրձինով մը կը մաքրէ փոսիկները, ապա կը սոսնձէ կոթը։
-Շատ տպաւորիչ։ Արուեստի գործ իսկական։ Շնորհակալ եմ։
-Տպաւորիչ էր «տիպ»ի պատմութիւնը։
-Ինչքա՞ն պէտք է որ վճարեմ։
-Ժամանակը եկած է, որ ես հանգստեան կոչուիմ։ Այսօր կան եռաչափ տպիչներ։ Զարմանալի գործ կը տեսնեն։ Մաքուր եւ արագ։ Ասիկա վերջին տիպն էր որ ես փորագրեցի։ Վարպետ Կիրակոսէն ձեզի նուէր։ Տարէք որպէս յիշատակ։ Անոր տպած նշխարներն ալ օրհնութիւններ թող բերեն ձեր ծուխին։
